Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
75 
Bir jinsli o‘tkazgichda o‘zgarmas tok bo‘lib turishi uchun uning 
uchlaridagi potensiallar farqi nolga teng bo‘lmasligi kerak. Buning uchun 
zanjirga tok manbayi ulanadi. O‘tkazgichlarda erkin elektronlar (manfiy 
zaryadlar) potensialning o‘sish tomoniga (musbat zaryadlar potensialning 
kamayish tomoniga) harakat qilishi kerak. Buning natijasida, manba qutblarida 
qarama-qarshi ishorali zaryadlar to‘planadi. Shu tariqa manbaning qutblarida 
potensiallar farqi vujudga keladi. Bu esa zanjirdan tok o‘tib turishini 
ta’minlaydi
1
.
Tok manbalarining foydali ish koeffitsiyentini aniqlashga doir laboratoriya 
eksperimenti J. Toshxonova, J. Kamolov va boshqalarning “Fizikadan 
praktikum” asarida qisman berib o‘tilgan
2
. Ushbu maqolada laboratoriya 
eksperimentini to‘liq tashkil qilish va uni bajarishga doir o‘z mulohazalarimizni 
keltirmoqchimiz. 
Tok manbalari bilan ishlashni o‘rganish, ularning ishlash tamoyili bilan 
tanishish va foydali ish koeffitsiyenti (FIK)ni aniqlash. Uni aniqlash uchun tok
manbayi (galvanik element, akkumulyator, o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tok 
generatori), elektr energiyani uzatish simlari (uzatish simlarining elektr 
qarshiligini ifodalash uchun unga ekvivalent 
R
0
etalon qarshilik zanjirga 
kiritilgan) va 
R
qarshilikni iste’molchilardan iborat elektr zanjirdan foydalanamiz 
(1-rasm). 
FIKni quyidagi ikki usulda: birinchidan tok manbayining ichki qarshiligini 
e’tiborga olgan holda elektr yurituvchi kuch ishtirokida va ikkinchidan 
manbaning qisqichlaridagi potensiallar tushuvini e’tiborga olgan holda Om va 
Joul-Lens qonunlariga asoslanib aniqlash mumkin. Iste’molchida sarflanuvchi 
quvvat kattaligi jihatidan manbaning to‘la quvvatidan kichik bo‘ladi. 
O‘zgarmas tok manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirdagi quvvatni 
aniqlashda zanjirning ixtiyoriy qismidagi quvvat shu qismdan o‘tuvchi tok kuchi 
bilan kuchlanish ko‘paytmasiga ekvivalent ekanligidan, qo‘shimcha maxsus 
o‘lchov asbobi bo‘lishiga zaruriyat bo‘lmaydi, ammo o‘zgaruvchan tok
manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirda esa induktiv va sig‘im qarshiliklarga 
bog‘liq holda namoyon bo‘luvchi faza siljishi quvvatni aniqlashda maxsus 
o‘lchov asbobidan foydalanishni taqozo qiladi. Tok zanjirining to‘la quvvatini 
yoki uning biror qismidagi quvvatini aniqlashda vattmetrdan foydalaniladi. 
1