Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

Насриддинов К., Давлетниязов С.
Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро 
алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 
1
Насриддинов К., Мансурова М.
Зарралар физикасида спин тушунчаси // Педагогик 
таълим. – Тошкент, 2007. – № 2. – Б. 39-41. 

---

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
72 
Dastlab shunday jarayonlar kuzatildiki, ularni talabalarga tushuntirib 
berishda mavjud fizika qonunlari ojizlik qildi. Shunday jarayonlardan biri 
berilliy yadrosining poloniy yadrosiga aylanishidir, ya’ni 



e
Po
Bi
210
84
210
83
jarayoni bо‘lib, bu jarayonda energiya va xususiy impuls momenti – spinning 
saqlanmasligi kuzatildi. Bu muammo avstriyalik fizik Volfang Pauli (1900-1958)
tomonidan fanda noma’lum bо‘lgan zarra-neytrinoning mavjudligi tо‘g‘risidagi 
bashoratning ilgari surilishiga olib keldi, chunki bu jarayonda yadrolar spini mos 
holda 
1 va 
0
ga, elektronniki esa 
2
1
ga teng va bu jarayonda
2
1
1

о‘tish sodir 
bо‘lishi mumkin emas. Bu jarayonda yadrodagi bitta neytron protonga aylanadi, 
ya’ni 



e
p
n
jarayoni sodir bо‘ladi. Bunda 
p
– proton va 

e
– elektron 
spinlarining bir tomonga va turli tomonga yо‘nalganligiga qarab 
0
2
1

, yoki 
1
2
1

о‘tish sodir bо‘lishi kerak, lekin impuls momenti saqlanish qonuni 
buzilishi sababli bu jarayon sodir bо‘lmasligi kerak. Natijada, Pauli g‘ayritabiiy 
xususiyatga ega bо‘lgan neytral zarra-neytrino mavjudligi tо‘g‘risidagi g‘oyani 
ilgari surdi. Ya’ni neytronning protonga aylanish jarayoni quyidagicha sodir 
bо‘ladi: 
e
e
p
n





. Bunda elektron antineytrino spini ham 
2
1
ga tengligi 
va elektron bilan о‘zaro qarama-qarshi yо‘nalishlarda uchib chiqqanliklari 
sababli spin saqlanish qonuni bо‘zilmaydi, ya’ni 
2
1
2
1

о‘tish sodir bо‘ladi. 
Shu bilan birga, energiyaning yetishmay turgan qismi ham ushbu antineytrino 
о‘zi bilan olib ketishi sababli deb talabalarga tushuntiriladi va energiyaning 
saqlanish qonuni ham bajariladi.
Endi energiya, impuls va massa orasidagi yuqorida keltirilgan 
munosabatdan foydalanib zarralar bilan sodir bо‘ladigan barcha jarayonlarda 
energiya va impulsning saqlanish qonunlari tо‘liq bajarilishiga ishonch hosil 
qilish mumkin. Zarralarning tо‘qnashishi natijasida hosil bо‘ladigan barcha 
zarralarning massasi hamda hosil bо‘lgan har bir zarra kinetik energiyalari 
yig‘indisi tо‘qnashuvchi zarralar massalari va kinetik energiyalari yig‘indisiga 
teng bо‘ladi. Masalan, quyidagi jarayonlar о‘rinli: 

---