Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

Насриддинов К., Давлетниязов С.
Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда 
ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 204; 
Simmetriyalar 
Geometrik simmetriyalar 
Ichki simmetriyalar 
Fazo va vaqt xususiyatlariga 
asoslangan 
Ichki fazolar xususiyatlariga 
asoslangan 
Energiya, impuls, impuls 
momenti saqlanish qonunlari 
Universal saqlanish qonunlari 
Zarralarni xarakterlovchi 
kvant sonlari 
Universal va taxminiy
saqlanish qonunlari 

---

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
71 
olamiga xos kattalik bо‘lishiga qaramasdan, ichki, yashirin fazo bilan emas, 
balkim biz bilgan geometrik fazo bilan bog‘liq kattalikdir ya’ni, zarraning о‘z 
о‘qi atrofida aylanma harakati natijasida hosil bо‘ladigan impuls momentidir
1
. 
Endi vaqtning bir jinslik va geometrik fazoning bir jinslik hamda izotroplik 
xususiyatlariga asoslangan energiya, impuls va impuls momentlari saqlanish 
qonunlariga tо‘xtalib о‘tishdan oldin klassik va kvant fizikasida bu kattaliklar 
ifodalaridagi farqlarni ham ta’kidlab о‘tish zarur. Zarralar olamidagi jarayonlar 
yorug‘lik tezligiga yaqin, ya’ni
с
1
.
0


tezliklarda sodir bо‘lishi sababli barcha 
fizik kattaliklar relyativistik kо‘rinishda ifodalanadi. Ma’lumki, shu bois 
energiyaning relyativistik ifodasi 
2
2
2
1
c
mc
E



kо‘rinishga ega. Bu ifoda 
zarrachaning tezligi
0


bо‘lgan hol uchun 
2
0
mc
E

kо‘rinishga keladi. Bu 
holda 
0
m
m

, 
ya’ni zarraning massasi uning tinchlikdagi massasiga teng bо‘ladi 
desak, zarraning tinchlikdagi energiyasi 
2
0
0
c
m
E

kо‘rinishga keladi.
Relyativistik fizikada energiya, impuls va massa orasida 
4
2
2
2
2
c
m
c
p
E


 
munosabat о‘rinli. Agar bu ifodada 
0

m
 
desak, 
pc
E

kо‘rinishga kelamiz. Bu 
ifodadan esa 
mc
c
mc
c
E
p



2
kо‘rinishga kelamiz. Bu ifoda tinchlikdagi 
massasi 
0
0

m
ga teng bо‘lgan foton va neytrino uchun о‘rinli bо‘lib, bu yerda 
m
 
ularning gravitatsion massasini bildiradi. Kо‘rinadiki, kvant fizikasida 
zarralar tezligining kattaligi sababli energiya va impuls ifodalari relyativistik 
kо‘rinishda ifodalanadi hamda klassik fizikadagiga qaraganda kengroq talqin 
qilinadi. Bundan tashqari energiya, impuls va massa orasida ham ma’lum 
munosabat о‘rinli bо‘lib zarra va antizarralar annigilyatsiya jarayonini boshqacha 
talqin qilishga imkon beradi, ya’ni zarra va antizarra, masalan, elektron va 
pozitron о‘zaro tо‘qnashganda virtual fotonga aylanadi, ma’lum vaqtdan keyin 
esa bu virtual foton yana elektron va pozitronga parchalanadi. Bunday hollarda 
energiya, impuls va massa orasidagi yuqoridagi munosabat о‘rinli bо‘ladi.