Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

 
Н.Т.Йўлчиева – ўқитувчи, И.Р.Асқаров - кимё фанлари доктори, 
профессор, Н.Х.Тўхтабоев- техника фанлари номзоди, доцент
Андижон давлат университети 
Ушбу мақолада амарант ўсимлигининг кимёвий таркиби тўғрисида 
қисқача маълумотлар келтирилган. Шунингдек, мақолада маҳаллий амарант 
турларининг барги, пояси ва гулларида мавжуд табиий бўёқлар ҳамда ушбу 
бўёқлардан озиқ овқат саноатида кенг фойдаланиш тўғрисида сўз 
юритилган. 
Калит сўзлар:
амарант, озиқ-овқат бўёқлари, бетацианинлар, 
оқсиллар, органик моддалар. 
В этой статье представлена краткая информация о химическом 
составе растения амарант. В статье также говорится о природных 
красителях, содержащихся в листьях, стеблях и цветках местных видов 
амаранта, а также о широком использовании этих красителей в пищевой 
промышленности. 
Ключевые слова:
амарант, пищевые красители, бетацианины, белки, 
органические вещества. 
This article provides a brief overview of the chemical composition of the 
amaranth plant. The article also talks about the natural dyes contained in the 
leaves, stems and flowers of local amaranth species, as well as the widespread use 
of these dyes in the food industry. 
Keywords:
amaranth, food colorants, betacyanins, proteins, organic 
substances. 
Бугунги дунё мамлактлари шиддат билан ривожланаётган вақтда 
экологик тоза, синтетик қўшимчаларсиз, организм учун безарар ва юқори 
технологиялар асосида олинадиган маҳсулотларга бўлган маҳсулотларга 
талаб ортиб бормоқда. Бундай маҳсулотларни ишлаб чиқаришда табиий 
ресурсларга эҳтиёж сезилади.
Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ишлаб чиқарувчи 
томонидан маҳсулот ҳаридорлилигини ошириш мақсадида уларга турли ранг 
берувчи қўшилмаларидан фойдаланилади. Ҳозирги кунда озиқ-овқат 
саноатида маҳсулотларга ранг беришда табиий ва синтетик бўёқлар 
ишлатилади. 
Озиқ-овқат қўшилмалари туфайли юзага келиши мумкин бўлган 
касалликларнинг кечиш тезлиги, оғирлиги, хавфли ёки хавфли эмаслиги 
кўпчиликни қизиқтиради. Аксарият озиқ-овқат қўшилмалари синтетик 
моддалардан тайёрланганлиги учун, уларнинг таркибидаги кимёвий 

---

139 
моддаларнинг меъёрдан ортиши зарарли таъсир кўрсатиши мумкин 
эканлигини эътиборга олиш муҳим. 
Шуларни эътибога олган ҳолда озиқ-овқат маҳсулотларига имкон қадар 
табиий ранг берувчи қўшилмаларни қўшиш экологик жиҳатдан ва инсон 
саломатлиги учун жуда муҳим омил ҳисобланади. 
Озиқ-овқат маҳсулотларига ўзининг хуштаъмлиги ва озуқавий 
қийматининг юқорилиги туфайли озиқ-овқат қўшилмаси сифатида 
қўлланилувчи амарант ўсимлигининг таркибий қисмларини мисол қилиб 
келтириш мумкин. 
Амарант-техник, озуқабоп ва шу билан бирга доривор ўсимлик 
ҳисобланади. Бу ўсимликнинг барги, пояси, гули ва уруғи да кўплаб фойдали 
органик ва ноорганик бирикмаларга бой бўлиб, шунингдек, унинг таркибида 
бетацианинлар гуруҳига кирувчи табиий бўёқлар ҳам мавжуд. 
Бетацианин 
Бетацианинлар озиқ-овқат маҳсулотларига ранг бериши билан бирга 
антиоксидантлик 
хусусиятини 
ҳам 
намоён 
қилади. 
Шунингдек, 
бетацианинлар организмда оқсилни ўзлаштиришда, холин синтезида, жигар 
ҳужайраларини тиклашда, саратон ҳужайралари ҳосил бўли шини олдини 
олишда фаол иштирок этади. 
Маълумки, табиий озуқавий бўёқларнинг жаҳон бозоридаги нархлари 
бир мунча юқори баҳоланади. Бунга сабаб эса хом ашё манбаларининг 
нисбатан камлиги ва уларни етиштириш ҳамда қайта ишлаш мураккаб 
жараён эканлигидир. Бу товар тури қиммат бўлганлиги учун кейинги 
вақтларда ишлаб чиқарувчилар нархи табиий бўёқларниникидан кескин фарқ 
қилувчи синтетик озуқавий бўёқлардан қўпроқ фойдаланишмоқда. Лекин, 
синтетик бўёқларнинг тирик организмдаги айрим биокимёвий жараёнларга 
салбий таъсири ҳақида тобора қўплаб маълумотлар олинаётганлиги сабабли, 
бугунги кунда соҳа олдида арзон ва иқтисодий самарадор, ҳаётий фаолият 

---

140 
учун хавфсиз янги табиий озуқа бўёқларини ишлаб чиқариш вазифаси 
долзарб муаммолардан ҳисобланади
. 
Маҳаллий амарант навлари асосида арзон, сифатли ва экологик тоза 
озиқ-овқат бўёқларини олиш ҳамда уларни амалиётга тадбиқ этиш 
тадқиқотимизнинг асосий мақсади ҳисобланади.