Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Abstract:
 A genetic analysis of the type of stem growth was carried out as a 
result of the interaction of genes that control the leaf shape In
l
-in
l
, O
l
-O
l
s
-o
l
 and the 
S-s allele that control the fruit branch in the species G. hirsutum L. 
Keywords:
Gen, hybrid, indeterminate, determinant, phenotype, genotype, 
backcross, allele, dominant, recessive.
 
Ҳозирги кундаги замонавий иқтисодиётимизда Ғўзанинг маданий 
вакиллари ишлаб чиқаришининг муҳим тармоқларидан бири тўқимачилик 
саноати учун етиштирилади. Ғўза кўп йиллик ўсимлик, лекин у бир йиллик 
ўсимлик сифатида экилади. Ғўза ўсимлиги чигит устидаги туки-толаси учун 
экилсада, лекин ўсимликнинг хар бир органи унинг ҳаётида ўзига ҳос маълум 
вазифани бажаради. 
Зичлаштириб экишга мослашган, барқарор ўсиш ҳусусиятига эга паст 
бўйли навларни олиш хозирги куннинг долзарб масалаларидан бири 
ҳисобланади. 
Пахтачиликни ривожлантиришда интенсив типдаги навларни туп 
тузилиши элементларининг уйғунлиги ва ривожланиш даражасига ахамият 
бериш лозим. Жумладан асосий поянинг ўсиш типи, сипмодиал шохланиш 

---

136 
типлари ва кенжа типлари, барг шаклининг тузилиши ва функцияси мухим 
ахамият касб этади [1, 11-13; 2, 48; 3, 141; 4, 3; 5, 11-12; 6, 267]. 
Ғўзада поя баландлиги миқдорий белги ҳисобланиб ирсийланишнинг 
полиген ҳусусиятини намоён қилади. [7, 323; 8, 260; 9, 144; 10, 49-52] 
Тажрибалар давомида барг шакли бўйича беш киртикли, хосил шохи 
чекланмаган индетерминант типдаги ғўза навлари ва барг шакли яхлит 
(ланцетсимон, думалоқ, тухумсимон), ҳосил шохи чекланган “0”- типли 
детерминант шаклдаги тизмаларни ўзаро дурагайлаш орқали ҳосил бўлган F
1
, 
F
2
, F
b 
ўсимликларни тахлил қилинди. Кузатишлар Омад х Детерминант-1, 
Гулбахор х Детерминант-3, Наманган-77 х Детерминант-2 ва Ишонч х 
Детерминант-2 комбинацияларининг дурагайлаш натижасида олинган F
1
ўсимликларда фенотипик жихатдан бир хиллилик кузатилди. Натижада барг 
шакли (уч киртикли, уч кесилган), ҳосил шохи чекланмаган ва 
индетерминант типдаги шакллар ҳосил бўлди. Ҳосил бўлган ўсимликлар ота-
она шаклларига нисбатан оралиқ ҳолатда ирсийланиши кузатилди. 
Ҳар бир комбинациялар бўйича олинган дурагай ўсимликларлар қайта 
ўзига ўзи дурагайланганда F
2 
да ҳосил бўлган ўсимликларда ажралиш 
кузатилди. Ўсимликда барг шаклини ҳосил бўлишида ноаллел 
In
l
-in
l
ва O
l
s
, 
O
l
, o
l
генларининг ўзаро таъсири турли комбинацияларда барг шаклини 
(яхлит, уч бўлакли, беш бўлакли) фенотипик жихатдан фарқланишига олиб 
келди. Ўсимликда ҳосил шохининг чекланмаган ёки чекланган типда бўлиши 
S-s аллел генларининг фаолиятига боғлиқ. Бу геннинг доминант аллели SS ва 
Ss ҳолатда ҳосил шохи чекланмаган типда бўлишини, рецессив ss ҳолатида 
ҳосил шохи чекланган типда бўлишига замин яратади. Унга аллел бўлмаган 
иккинчи In
l
-in
l
мутант гени генотипда доминант гомозигота ҳолатида, S гени 
билан қуйидагича In
l
In
l
S- генотипда S гени экспрессиясига таъсир қилмайди 
ва чекланмаган ҳосил шохига эга ўсимликлар ҳосил бўлади. Лекин ўсиш 
типи бўйича поянинг ўсиш қисмида фасиация ҳосил бўлади. In
l
геннинг 
рецессив s гени билан In
l
In
l
ss генотипда s геннинг экспрессиясига негатив 
таъсири натижасида ҳосил шохи “0”- типли кўринишга эга, ўсиш типи 
бўйича детерминант типдаги ўсимликлар ривожланади. In
l
мутант гени 
рецессив гомозигот ҳолатида бошқа генларга нисбатан таъсир этмайди. 
Бунинг натижада S гени доминант in
l
in
l
S- ҳолатида чекланмаган, s гени 
рецессив in
l
in
l
ss ҳолатида чекланган I, II, III, IV типли шаклларни ҳосил 
қилади. 
Олинган ўсимликларда In
l
генининг O
l
s
, O
l
, o
l
генларига эпистаз 
таъсири натижасида F
2 
ажралиш кузатилди. Ўсиш типи бўйича детерминант 
шаклларда барг шаклининг яхлит бўлиши, доминант гомозигот холатидаги 
In
l 
генининг ингибиторлик таъсирида O
l 
ва
рецессив гомозигот холатидаги ss 

---

137 
генлари аллелларининг фаолиятини чеклашига боғлиқ. Бунинг натижасида, 
янги детерминант (In
l
In
l
--ss) типдаги шакл хосил бўлишига олиб келди. Ўсиш 
типининг ирсийланишида, F
2 
авлодда фенотипик жихатдан 15:1 нисбатда 
ажралиш рўй берди. 
Ҳосил шохининг фенотипик тузилиши жихатидан чекланмаган ва 
чекланган хосил шохига эга ўсимликларнинг барчасида, яхлит, уч бўлакли ва 
беш бўлакли барг шаклига эга фенотипик синфлар мавжуд. Бу албатта O
l
ва S 
генлари мустақил тарзда ирсийланиш қонуниятини ўзида акс этганини 
англатади.