‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. Tishli g ‘ildirak chizmasini chizish uning qaysi aylanasini chizishdan 
boshlanadi?
2. Tishli g ‘ildirakning moduli qanday aniqlanadi?
3. 0 ‘qlari o‘zaro parallel yo‘nalishdagi harakat qanday ilashma orqali 
uzatiladi? 0 ‘zaro chalmashuvchi yo‘nalishdagi harakat-chi?
4. Ilashmadagi tishli g ‘ildiraklardan kattasi nima deyiladi?
5. Harakatni vaqt-vaqti bilan bir tomonga uzatib turuvchi mexanizm 
nima deyiladi?
6. Tishli g ‘ildirakning ilashish qadamini aniqlang.
7. Tishli g ‘ildirakning bo‘luvchi aylanasini ko‘rsating.
Mashqlar
1. Ixtiyoriy kattalikdagi silindrik tishli g ‘ildirakning chizmasi 
chizilsin.
2. z = 36, z2 =48 va 
m=5
lar bo‘yicha konus tishli uzatma chizmasi 
chizilsin.
Test
Tishli g‘ildirakli uzatmalarda yetaklovchi g‘ildirak nima deyilad?
A. G'ildirak.
B. Shestemya.
C. Bo‘luvchi aylana.
D. Yetaklanuvchi aylana.

---

VIII bob. QO‘YIM (DOPUSK) VA 0 ‘TQAZISHLAR
(GOST 25346-82)
l-§ . Qo‘yim (dopusk)
Detallami loyihalashda ulaming o‘lchamlari detaining mustahkamligi 
va qattiqligini hisobga olish hamda boshqa konstruktiv va texnologik 
mulohazalar asosida konstruktor tomonidan beriladi.
Hisoblash, konstruktiv texnologik nazariyalar asosida va funksional 
maqsadiga qarab standart bilan solishtirib qabul qilingan detaining 
o‘lchami 
nominal о ‘Icham
deyiladi.
0 ‘lchov asbobining yo‘l qo‘yilgan o‘lchash xatoligi bilan detalni 
bevosita o ‘lchash natijasida olingan o‘lcham 
haqiqiy о ‘Icham
deyiladi.
Detaining haqiqiy o‘lchami uning nominal o‘lchamidan hamma 
vaqt farq qiladi. Detaining o ‘lchami bilan nominal o ‘lchami orasidagi 
algebraik ayirma 
chetga chiqish
deyiladi.
Haqiqiy o‘lcham o‘zining nominal o‘lchamidan katta bo‘lsa, chetga 
chiqish 
musbat,
kichik bo‘lsa 
manfiy
bo‘ladi.
0 ‘lchamning chekli chetga chiqishi ikki qiymat bilan chegaralanadi: 
yuqorigi chekli chetga chiqish
va 
pastki chekli chetga chiqish.
Eng katta chekli о‘Icham bilan nominal о ‘Icham orasidagi algebrik 
ayirma 
yuqorigi chekli chetga chiqish,
kichik chekli chetga chiqish bilan 
nominal o‘lcham orasidagi algebrik ayirma 
pastki chekli chetga chiqish
deyiladi. Nominal o‘lcham o‘lchamning chetga chiqishlarini aniqlash va 
hisoblash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi (8.1-shakl).
Eng katta chekli о ‘Icham bilan eng kichik chekli о ‘Ichamning algebrik
ayirmasi yoki yuqorigi va pastki chekli chetga chiqishlarning absalut
(mutloq) ayirmasi qo‘yim (dopusk) deyiladi.
Yuqorigi va pastki chekli 
chetga chiqishlar bilan chegaralangan joy 
qo ‘yim maydoni
deyiladi.
Qo'yim may don
kattaligi nominal o‘lchamga va raqamlar bilan 
belgilanadigan kvalitetga bog‘liq. Kvalitet - qo‘yimlar to‘plami bo‘lib, 
barcha nominal o‘lchamlar uchun bir xil aniqlik darajasiga mos keladi. 
GOST25346-82 bo‘yicha 19-kvalitet -0,1; 0; 1; 2; 17 kvalitetlar 
belgilangan.

---