2-mavzu. Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik va qorong‘ulik reaksiyalari

 
Pigmentlarning tuzilishi 
Fotosintez jarayonlarini tushunish uchun о‘tkaziladigan tajribalar
 
Fotosintez jarayonining umumiy kimyoviy bilimlari tо‘planishi uchsun olimlarga bir necha yuz 
yilliklar kerak bо‘ldi. 1771 yilda Jozef Pristli yalpiz о‘simligining havoning sham yonib turgan qismida 
yaxshi о‘sishini aniqladi. U о‘simliklar tomonidan kislorod ajratilishini aniqlagan. Gollandiyalik 
Ingenxauz fotosintez jarayonlari uchun quyosh nurlarining ahamiyatini ilmiy isbotlab bergan.
 
Boshqa guruh olimlar esa SO
2
va N
2
O ningahamiyatini aniqladilar va organik birikmalar, masalan 
uglevodlar kislorod bilan birgalikda fotosintez mahsulotlari ekanligini aniqladilar. 19 asrning oxirlarida 
fotosintezni muvozanatlovchi kimyoviy reaksiya quyidagicha ifodalana boshladi:
 
6CO
2
+ 6H
2
O nur va о‘simlik> C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
 
Bu yerda S
6
N
12
O
6
glyukoza kabi uzida shakar formulasini ifodalaydi, glyukoza uglerod 
tо‘planishining aniq bir mahsuloti hisoblanmaydi. Fotosintezning mahsulotlari amalda tuzilishi jihatidan 
bir biriga yaqin bо‘ladi .
 
Fotosintezning kimyoviy reaksiyalarijuda murakkab hisoblanadi. Haqiqatda fotosintezning 50 ta 
oraliq reaksiyalari mavjud va xozirda yangi qо‘shimcha oraliq jarayonlar ham aniqlanmoqda. Ilk bora 

---

fotosintez jarayonlarinii 1920 yillarda oxirgi mahsuloti kislorod bо‘lmagan bakteriyalarda о‘rganilgan. 
Ushbu bakteriyalarni о‘rganish jarayonida Kornelis van Nil fotosintez jarayoni о‘zida oksidlanish- 
qaytarilish jarayonlarini (oksidlanish va qaytarilish) о‘zida mujassamlashtiradi degan xulosaga kelgan. Bu 
xulosa asosli bо‘lib chiqdi va fotosintezning yekyingi о‘rganilish sohalariga asos bо‘lib xizmat qildi.
 
Endi fotosintetik faollik va yutiluvchi nur spektri orasidagi о‘zaro bog‘liqlikni kо‘rib chiqamiz. 
Biz xozirda fotosintezni tushunish uchun asos bо‘ladigan bir qancha nazariy tajribalarni muhokama 
qilamiz va fotosintez jarayonlarining muhim kimyoviy reaksiyalarining tenglamalarini kо‘rib chiqamiz.
 
Spektrlar harakatining nazariy jihatlarini bilish bizning fotosintez jarayonlarini tushunishimizda 
asosiy ahamiyatga ega bо‘lgan bilimlar majmuidir. Spektrlar harakati biologik tizimlarning yorug‘likka 
nisbatan javob kengligini о‘zida aks ettiradi. Masalan, fotositez jarayoni uchun spektr harakati turli xil 
tо‘lqin uzunliklarida kislordning ajralib chiqish jarayoniga asoslanadi. Kо‘pincha spektr harakati 
indusirlangan nur hosil bо‘lishiga javob beruvchi xromofor pigmentini identifikatsiyalaydi. 
(ta’sirlantiradi.)
 
Ba’zi bir birinchi spektrlar harakati ilk bor T.V. Engelmann tomonidan 1800 yillar oxirida 
о‘lchangan edi. Engelmann quyosh nurini kamalak ranglariga ajratish uchun prizmadan foydalanadi va 
suv о‘simliklari tо‘plamidan tashkil topgan suv muhitiga yо‘naltiradi. Bu tizimga kisllorod ta’sirida 
populyatsiyalanuvchi bakteriyalar kiritiladi. Bakteriyalar kislorod tо‘planuvchi suv о‘tlari tanalariga 
tomon yig‘ilgani kuzatiladi. Suv о‘tlarining aynan bakteriyalar tо‘plangan qismlari xlorofilllar tomonidan 
eng kuchli yutiladigan kо‘k nur va qizil nur bilan yoritilgan edi. Bugungi kunda ta’sir etuvchi spektrlar 
harakatini tajriba namunalarining katta sonli miqdorlarida ham monoxromatik nur yо‘nalishida ta’siri 
spektrograflar yordamida о‘lchanadi. Ammo tajribaning ahamiyati Engelmanniki kabi bir xil. 
Spektrlarning harakati kislorod ajratuvchi, fotosintezlovchi organizmlar ikki xil fototizimlarning 
ochilishida katta ahamiyatga zga bо‘lgan. Fototizimlar turlarini kо‘rib chiqishdan avval biz yorug‘lik 
kuchini qabul qilish va fotosintezning energiyaga bо‘lgan talabini о‘rganib chiqishimiz kerak bо‘ladi.