Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

1-расм. 2014-2019 йилларда электрон савдо ўзгариши динамикаси, тpлн. 
АҚШ дoлл. 
Умуман, 2018 йилда дунё бўйлаб 1,8 миллиард киши интернет орқали 
товарлар сотиб олган, харидорларнинг 57%и хорижий сотувчилардан товарлар 
сотиб олган. Охирги 5 йил мобайнида электрон тижорат ҳажми икки баробардан 
зиёд ошди. Глобал электрон тижорат 2019 йилда 20,7% - 3,535 тpлн. $гача ошди. 
Жуда юқори ўсиш суръатларига қарамай, 2019 йилда аввалги икки йилга 
нисбатан пасайиши кузатилди: Электрон тижорат 2017 йилда 28 %га ва 2018 
йилда 22,9% га ўсди. 2021 йилга келиб жаҳонда электрон тижорат 5 тpлн. АҚШ 
$ига етади, ўсиш суръати эса 2020 йилга келиб 20% дан пастга тушади. 
Бугунги кунда интернет орқали савдо ҳажми кўрсаткичлари юқори 
бўлишига қарамай, ушбу тижорат фаолиятини ривожлантириш учун муайян 
тўсиқлар мавжуд. Бундай тўсиқларга қатор мамлакатларда қабул қилинган 
ташқи савдо сиёсатининг протексионистик чора-тадбирлари, тегишли 
инфратузилманинг етарли даражада ривожланмаганлиги ва ХЭС – халқаро 
электрон савдо (МЭТ) соҳасида қабул қилинган халқаро меъёрий ҳужжатлар 
киради. 
ЭТда тижорат фаолиятининг энг муҳим инфратузилма таркибий 
қисмларидан бири рақамли савдо майдончалари ҳисобланади (платформалар ёки 
бозорлар (мapкeтплeйcлар)). Уларга савдо компанияларининг ихтисослашган 
веб-сайтлари ёки товарларни реал ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи 
компанияларнинг савдо бўлимлари киради. Электрон тижорат билан 
шуғулланувчи компанияларнинг савдо майдончалари компанияларга тижорат 
операцияларини кенгайтириш имконини беради, улар ёрдамида кўплаб 
мамлакатларда потенциал харидорлар ва ҳамкорларни топиш имконияти 
яратилади.
Платформалар ёки мapкeтплeйcлар виртуал майдонда иштирокчиларга 
замонавий онлайн-хизматларни таклиф қиладилар, бундай хизматлар 
харидорларни ва етказиб берувчиларни топиш, буюртмаларни қабул қилиш, 
тўловларни қабул қилиш ва товарларни етказиб бериш учун логистикани 
мувофиқлаштириш ва ривожлантиришни осонлаштиради. Ушбу платформалар 
ва онлайн дўконларнинг кўпчилиги Amazon, Facebook, eBay ёки Etsy каби йирик 
1.336
1.548
1.859
2.382
2.928
3.535
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
2014
2015
2016
2017
2018
2019*

---

782 
компаниялар мулки ҳисобланади. Баъзи компаниялар кенг доирадаги товарларни 
таклиф қиладилар ва сотадилар, бошқалари маълум бир тор гуруҳ мижозлар учун 
товарларни сотиш ва харид қилишга ихтисослашадилар. 
Шундай қилиб, жаҳонда рақамли иқтисодиётни миллий даражада 
ривожлантириш ва давлат томонидан тартибга солиш борасида анча тажриба 
тўпланган. Бунда фақатгина жаҳон тажрибасида АҚШ, Канада, Япония ва 
Европа Иттифоқи каби етакчи давлатларининггина амалиётлари етакчи 
ҳисобланмайди. Қатор ҳолатларда Хитой ёки Ҳиндистон каби ривожланаётган 
давлатлар ҳам миллий хўжалик юритишининг рақамли иқтисодиёт ривожида 
ютуқларга эга бўлиб, улар нафақат халқаро меҳнат тақсимотида аутсорсинг 
бўйича бозорни эгалламоқдалар, балки, ўзлари ҳам, масалан, Хитой каби, аста-
секин етакчи мамлакатларга АКТни ривожлантириш стандартларини қўйишни 
бошламоқдалар.
Электрон тижоратнинг ривожланиш тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда 
бугунги кунда электрон тижорат замонавий иқтисодиётнинг ажралмас қисмига 
айланди. Истеъмолчиларнинг тобора кўпроқ қисми интернет орқали товарларни 
сотиб олмоқдалар, тижорат ташкилотлари эса у ёки бу тарзда тадбиркорлик 
фаолиятини 
амалга 
оширишда 
ушбу 
тармоқ 
имкониятларидан 
фойдаланмоқдалар. Электрон тижоратнинг истеъмол сегментида жами бутун 
жаҳон сотуви ҳажми 2012 йилдаёқ 1трлн.доллардан ошган эди ва ҳозиргача 
янада барқарор ўсиб бормоқда. McKinsey баҳолашига кўра, 2030-йилга келиб 
бутунжаҳон электрон тижорат халқаро савдо ҳажмини 1,3-2,1трлн.долларга 
ошириши мумкинлигини тахмин қилмоқда, бу эса саноат товарлари савдоси 
ҳажмини 6-10% га оширади.