Ўсимликлар морфологияси ва

§®Шт
/ 
г 
з 
a
s
s
146
-раем.
Чангчиларнинг эволюцияси: / — содда чангчиларнинг
Degeneria да ҳосил бўлиши; 
2-6
ёпиқ уруғли ўсимликлардаги
чангчиларнинг ривожланиши.
ликнинг гулидаги андроцейлар сони 30—40 та бўлган. Улар 
ясси ва кенг чангчилардан иборат бўлиб, чангчиларнинг 
ўртасидан учта ўтказувчи боғлам ўтган. Чангчиларнинг ос­
тида бир жуфт спорангий жойлашган (146-расм, 1). Улар­
да чангчи, чанг ипи, чангдон ва боғловчи иплар такомил- 
лашмаган.
Эволюциянинг кейинги босқичида ясси чангчилар их- 
тисослашиб чанг ипи, бошланғич ва чангдонга айланган.
Ҳозирги ёпиқ уруғли ўсимликларнинг кўпчилигида чанг- 
доннинг иккала ярми бир-бирига қўшилиб, тўртхонали чанг­
донга айланган ва чангчининг учида апексида жойлашган.
Содда оилалар (масалан, магнолиядошлар)да чангчи 
спирал шаклда бўлади. Кўпчилик ёпиқ уруғли ўсимлик- 
ларда чангчиларнинг сони маълум микдорда бўлиб, цик­
лик тарзда жойлашади.
6
-§. МИКРОСПОРОГЕНЕЗ
Чангдон ва микроспорангийнинг ривожланиши. Микро- 
спораларнинг она ҳужайралардан ҳосил бўлиш жараёнига 
микроспорогенез ( м и к р о с п о р а — чанг; юнон. г е н е ­
з и с — ҳосил бўлиш) деб аталади.
Ёпиқуруғли ўсимликларда чангчилар микроспорофилл 
ҳисобланади. Чангчилар микроспорангий-чангдон ва унинг 
уяларида ривожланади.

---

Wl-расм.
Чанг хоналарининг ривожланиши: 
эп —
эпидерма;
эн
 — эндотеций; ч — чанг; 
т
 — тапетум.
Чангдон чангчи ипининг устки қисмида жойлашгағ 
асосан икки палладан иборат. У хилма-хил: масалан, сил 
кинмайдиган ёки силкинувчи, тебранувчи (ғалласимон 
лар, лилия ва бошқаларда) бўлиши мумкин.
Онтогенезининг дастлабки даврида чангдон ҳужайра 
лари бир хил бўлиб, кейинчалик субэпидермик ҳужайра 
лар (147-расм) такомиллашиб ташқи ва ички қаватга бўли 
нади. Ички қаватдан чангчини ҳосил қилувчи археспор 
тўқимаси, ташқи қавати — (париетал — лот. п а р и е т а
л и с — девор) эса чангдон девори, шунингдек чангчинин 
озиқланишига сарф бўладиган ҳужайраларга айланади. Па 
риетал қаватни ҳосил қилувчи бошланғич тўқима маркаэ 
га интилувчи йўналишда периклинал ёки тангентал (узу 
насига, бўйига) ва антиклинал (юнон. а н т и — қархш 
к л и н о — эгилиш, букилиш) бўлиниб, уч-тўрт хужайр 
қавати юзага келади. Бу, ўз навбатида, вертикал ва гори 
зонтал бўлинади. Натижада уч қаватдан ташкил топга] 
(тўрт уяли, чаноқли) чангдон ҳосил бўлади. Чангдоннин 
усти эпидермис, унинг ости эндотеций (фиброз) ва ичк 
тапетум (юнон. ички парда) ҳужайра қаватларидан ибо 
рат.
Ёпиқуруғли ўсимликларда тапетум ҳужайрасининг яд 
роси митоз бўлиниб, тукчали ва амебонд ҳужайралар ҳоси 
қилади. Тапетум ҳужайралари қуюқ цитоплазмадан ибо

---

рат. Бу ҳужайралар она микроспора тўқималарига озиқ 
моддаларни ўтказишда муҳим физиологик аҳамиятга эга.
Эндоцетий — микроспоранги (чангдон)нинг энг ташқи 
қаватини ташкил этади. Унинг ички қатлам ҳужайралари- 
дан кўп микдорда фиброз (толалар) ҳосил бўлади. Чанг­
дон етилган пайтда фиброз қаватининг протоплазматик 
суюкдиги тез қурийди ва чангдоннинг иккала палласи- 
нинг ёрилишига сабаб бўлади.
Эндоцетий остида 1—3 қатор майда ҳужайралардан таш­
кил топган ўрта қават жойлашган. Микроспоралар ҳосил 
бўлиш вақгида ўрта қатлам ҳужайралари емирилиб мик- 
роспорага озиқ бўлади. Чангдоннинг ички тапетум қоп- 
ловчи қатлами муҳим физиологик аҳамиятга эга, чунки 
спора ҳосил қилувчи тўқимага озиқ моддалар шу қатлам 
орқали ўтади. Тапетум ҳужайралари қуюқ ва мўл протоп­
лазма суюқлигига эга. Чанг ташкил топа бошлаган пайтда 
уларнинг протоплазмаси бир неча бор бўлиниб, натижада 
археспорий протоплазма суюқлиги билан ўралади.
Археспорий ҳужайралари бўлиниб, микроспораларнинг 
она ҳужайраларини ҳосил қилиш пайтида тапетум эрий- 
ди, баъзан айрим оилаларда тапетумнинг фақат пўсти эриб, 
протопласта қуюқлашади ва микроспора учун озиқ бў- 
лади.
Чанглар (микроспоралар). Микроспоралар она микро­
спор ҳужайраларининг редукцион (мейоз) бўлиниши во­
ситасида вужудга келади. Бу жараён сукцессив (бирин- 
кетин), симультан (бирданига) ёки оралиқ типлардан ибо­
рат. Сукцессив бўлинишнинг биринчи даврида ҳужайра 
тўсикдар билан ажралади ва диада ҳужайралар ҳосил бўла- 
ди. Бу жараён иккинчи марта такрорланганда ҳужайра 
тўсикдар ҳосил қилиб тўртта микроспора (чанг) юзага ке­
лади. Микроспораларнинг сукцессив тип билан ҳосил 
бўлиши бирпаллали ўсимликларга хос хусусиятдир. Ик- 
кипаллали ўсимликларда бу жараён симультан типда бо­
ради.
Ҳосил бўлган чанглар кўпчилик ўсимликларда бир-би- 
ридан тўсиқлар билан ажралган. Лекин, баъзи ўсимлик- 
ларда масалан, лух, туғоқ, росянка, элодея ва бошқаларда 
тетраспоралар чангдонда чангчилар тўпламини ҳосил қила- 
ди. Мимозаларда эса ҳар бир чангдон уясида (хонасида)

---