|
148
-раем. 1 —
Орхис гулининг олддан куриниши;
2
— уруғчи ва чангчи;
3 —
ёпишқоқ ёстиқчали поллинийларнинг оёқчалари;
чя
— чангдоннинг
ярми;
пл —
поллинийлар;
п —
поллиний банди; ее — ёпишқоқ ёстиқча;
б
— бошланғичи;
т
— тумшуқчаси.
64 чангчи тўпланади. Тропик ўрмонларда ўсувчи орхидея-
дошларнинг гуллари махсус ҳашаротлар билан чангланишга
мослашган бўлиб, уларнинг ҳар қайси чангдон уясидаги
чанглар висцин деган ёпишқоқ модда билан елимланиб
поллиний (лот. п о л л е н.— чанг) деб аталадиган уюм ҳосил
қилади (148-раем).
Чанг — (микроспора) — ёпиқуруғли ўсимликларнинг
эркак гаметофити ҳисобланади. Чангнинг шакли, катта -
кичиклиги, тузилиши ҳар хилдир. Улар ўсимликларниш
ҳар бир турида доимий ҳолда бўлиб, наелдан-наелга ўта-
ди. Чанглар шарча, эллипс, таёқча, ипга ўхшаб кўринади
(149-расм). Чангларнинг катта-кичиклиги ҳам ҳар хил:
масалан, гавзабондошлар оиласида 240 мкм, қовокдош-
ларда эса бироз йирикроқ. Умуман, содда оилаларда анча
йирик чанглар, ривожланган оилаларда кичик чанглар
бўлади.
Чанг пўсти (спородерма) асосан икки қисмдан ташкил
топган, ички пўсти — энтина ва ташқи пўсти — экзина.
Энтина юпқа, асосан пектин моддасидан тузилган. Экзи
на, энтинага нисбатан анча қалин бўлиб, кутинлашган ва
турғунлашган. Таркибида углеводлардан спорополенин бор.
Бу модда ишқор ва кислоталарда эримайди, шунинг учун
ҳам жуда пишиқ. Экзина ўз навбатида икки қисмдан ибо
рат: ташқи қавати сэкзин — экзинни энг мустаҳкам қава-
ти ва ички қавати нэкзицдан иборат. Сэкзин тузилиши
жиҳатидан ниҳоят хилма-хил бўлиб, у ҳар хил бўртмача-
лардан ташқари тиканаклар, жиғалар билан қопланган.
Таксонларни системага солишда ана шу белгилардан фой
даланилади. Бундан ташқари сэкзинада бир қанча тешик
чалар ҳам бор. Бу тешикчалар апертура (лот. а п е р т у с —
очикЗ деб аталади. Апертураларнинг шакли ва жойлаши-
ши ҳар хил. Шакл жиҳатдан улар пора — тешикчалар ва
чизиқли эгатлардан иборат. Чангчаларнинг пўстидаги пора
ва чизиқли эгатлар ҳам шакл жиҳатдан ҳар хил. Бир пора-
ли ва бир чизиқли эгатли чанглар очиқуруғли ўсимлик-
ларга хос белгидир.
Ёпиқуруғли ўсимликлар орасида бир порали ва бир
чизиқпи эгатли чанглар кўпмевалилардан магнолиядош-
лар оиласининг вакилларида учрайди. Эволюция жараё-
нида бир порали ва бир чизикуш ёки бир эгатли чанглар-
дан уч порали ва уч эгатли чанглар ва ниҳоят: улардан кўп
порали ва кўп эгатли чанглар тарраққий этган.
Аксарият иккипаллали ўсимликларда чанг уч эгатли,
бирпаллалиларда эса асосан бир эгатли чанг учрайди.
Юқорида кўрсатилганидек, чанглар турли-туман шакл
да бўлиши, шу билан бирга уларнинг чидамлилиги, ўзгар-
масдан барқарор бўлиб, ўз шаклини сақлаб қолиши, улар
ни ҳар томонлама чуқур текширишга имкон беради. Шу
сабабдан бўлса керак, 30-йиллардан бошлаб ботаниканинг
яна бир ёш тармоғи полинология фани тараққий этди. Чанг
ҳар хил усуллар билан тайёрланиб, кейин ёриқ ёки элект
рон микроскопда текширилиб ўрганилади.
Микроспорангийда микроспорани чангга айланиши
вақгида, ташкил топган чанглар ядроси митоз йўли билан
иккига бўлинади. Чанг таркибидаги цитоплазма ҳам ки
чик ва катга ҳужайраларга ажралади, бу ҳужайралар юпқа
парда билан бир-биридан ажралиб туради (150-расм, 6).
Уларнинг кичкинаси генератив ва каттаси эса вегетатив
ёки спороген ҳужайра деб аталади. Генератив ҳужайра-
нинг ядроси келгусида иккига бўлиниб, иккита сперма
ҳужайраларига айланади (150-расм, 5) ва уруғчини уруғ-
лантиришда иштирок этади. Сифоноген (вегетатив) ҳужай-
радан чанг найчаси ўсиб чиқади, лекин унинг ядроси уруғ-
лантиришда иштирок этмайди.
Демак, бу ҳужайраларнинг иккаласи ҳам ёпиқуруғли
ўсимликларнинг гаметофити ҳисобланади. Ёпиқ уруғли
ўсимликларнинг эркак гаметофити (генератив ҳужайраси)
очиқуруғли ўсимликлардан, очиқуруғли ўсимликлар эса па-
поротниксимонларнинг гаметофитидан келиб чиққан деб
қаралади. Шундай қилиб, ёпиқуруғли ўсимликларнинг ге
нератив ҳужайрасини папоротниксимонларнинг спермато
ген хужайралари билан гомолог деб ҳисоблаш мумкин.
Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гулларида чангчиларни
ҳимоя қиладиган баъзи мосламалари бўлади. Масалан,
чангчини сувдан, намдан ҳимоя қилиш учун гулсапсар-
ларда улар тумшуқчанинг парраклари тагида яширинади.
Ёмғир ёққанда гулқўрғон барглари бир-бирига бирикиб
ва баъзан юмилиб чангчини намдан сақлаб қолади (қоқи
ўт, сачратқи, зафар, чўл зубтуруми ва бошқаларда).
в
г
Do'stlaringiz bilan baham: |
