Ўсимликлар морфологияси ва

—
уруғчи қуббалар; 
2
 — узунасига кесилган уруғчи кубба; 
3
 — тангача
(қигтиқ)лар билан ўралган уруғкуртак, 
4
 — узунасига кесилган уруғ-
— чангчи Қ
5
 
i; 7 —
:силган уруғ; 
9 —
 тангача (қипиқ) билан ўралган иккита уруғ.
лар ўрин олади Микроспорангийлар ичида микроспора- 
лардан чанглар етилади. Чанглар етилгандан сўнг мик-

---

роспорангий ёрилади ва чанглар шамол ёрдамида тарқа- 
лади.
Чанг доначасининг икки қават пўсти бўлиб, ташқи — 
қалинроқ қисмига — экзина, ички пўсти юпқароғига — ин- 
тина деб аталади. Экзина қавати бўртиб, интинадан ажра­
лади ва иккита ҳаво халтачаларини ҳосил қилади. Улар 
чангнинг ҳаво ёрдамида тарқалишига имкон беради. Ҳар 
бир чанг доначаси ичида иккита ҳужайра мавжуд: вегета­
тив ва антеридиал ҳужайралар. Вегетатив ҳужайра йирик 
бўлиб, чангнинг ичини деярли тўлдириб туради. Антери­
диал ҳужайра майда ва ундан, кейинчалик иккита эркак 
гаметалар — спермийлар \осил бўлади. Спермийларда хив- 
чин бўлмайди ва улар ҳаракатланмайди. Икки ҳужайрали 
мана шу чанг донаси эркак ўсимта ҳисобланади.
Урғочи ғуддалар новда учларида ҳосил бўлади. Новда­
ларнинг ўртасида ўқи бўлиб, унга спирал шаклида танга­
чалар бирикиб туради. Уларнинг қўлтиғида эса уруғ тан- 
гачалари етилади. Ҳар бир тангачанинг асосида иккита- 
дан йирик уруғмуртаклар (мегаспорангийлар) жойлашади. 
Уруғмуртакнинг ташқи қобиғи 
интигумент 
(лот. и н т е -
г у м е н т у м — қоплам, қобиқ) дейилади. Ана шу қоплам 
остида 
нуцеллус 
(лот. н у к с , н у к и с — ядро, ёнғоқ) жой­
лашади.
Уруғмуртакнинг учида интегумент қўшилмайди ва кич- 
кинагина тирқиш, яъни микропиле (юнон. м и кр о с — ки­
чик, п и л е — кириш жойи. эшик)ни ҳосил қилади. Мик­
ропиле орқали чанг ичкарига киради.
Нуцеллуснинг йирик ҳужайраси (археспорий) редук­
цион бўлиниб, устма-уст жойлашган тўртга гаплоид ҳужай- 
раларнинг мегаспораларини ҳосил қилади. Юқоридаги учта 
ҳужайра нобуд бўлиб, энг остидагиси йириклашиб бўли- 
нади ва урғочи гаметофит шаклланади. Урғочи гаметофит- 
нинг учки қисмида редукцияга учраган иккита архегоний 
жойлашади. Архегонийлар ичида йирик тухум ҳужайра- 
лар етилади.
Икки ҳужайрали чанглар — эркак гаметофитлар урғо- 
чи ғудданинг уруғ тангачаларига бориб тушганда чангла- 
ниш содир бўлади. Чанг уруғмуртакда ўса бошлайди ва 
унинг ичкарисига киради. Вегетатив ҳужайра чанг найча- 
сини ҳосил қилади. Чанг найчаси нуцеллусдан ўтиб архе-

---

гонийга киради. Чанг найчаси орқали антеридиал хужай­
ра ўтади ва у бўлиниб 2 та спермийни ҳосил қилади. Уруғ- 
ланиш жараёнида тухум ҳужайра спермийнинг биттаси 
билан қўшилади, иккинчи спермий нобуд бўлади. Ҳосил 
бўлган диплоид зиготадан муртак шаклланади. Муртак — 
муртак илдизча, пояча, баргча ва куртакчадан иборат.
Уруғланишдан сўнг уруғмуртакдан қалин пўстга ўрал- 
ган уруғ ҳосил бўлади. Уруғ пўсти интегументдан ҳосил 
бўлади, нуцеллуснинг қолган қисми эндоспермни ўраб 
туради. Эндосперм ичида уруғнинг муртаги, яъни ёш спо­
рофит жойлашади. Уруғлар шаклланиши даврида урғочи 
ғуддалар ўсиб катталашади, уруғ тангачалари қуриб жи- 
гаррангга киради. Уруғлар ғуддалардан эркин ажралиб 
тарқалади. Қулай шароитда улар униб, йирик ўсимликлар 
(спорофитлар)ни ҳосил қилади.

---

ГУ Л Л И Ў С И М Л И К Л А Р Н И Н Г К Ў П А Й И Ш И