Ўсимликлар морфологияси ва

1-§. ГУЛ
Гул тўғрисида умумий тушунча. 
Гул ёпиқ уруғли ёки 
гулли ўсимликларнинг репродуктив (лот. ре — янгидан+- 
продукдио — ҳосил қилиш) органи ҳисобланади. Гулли ёки 
ёпиқ уруғли ўсимликлар мезозой эрасининг бўр даври­
нинг ўрталарида, Осиё қитьасининг жанубий шаркдй қис- 
мида жойлашган Ангара ерида пайдо бўлган ва жуда тез­
лик билан Ер юзининг ҳамма қигьаларида тарқалган. Бу 
нинабаргли (очиқ уруғли) ўсимликларни борган сари ер 
юзидан сиқиб чиқариб, ҳукмрон бўлиб олган.
Ёпиқ уруғли ўсимликлар бошқа ўсимликларда мурак­
каб тузилган 
генератив 
(лот. г е н е р а р е — ҳосил бўлиш, 
яратилиш) органлари билан фарқ қилади. Ёпиқ уруғли 
ўсимликлар мевали барглари (мегоспорофиллари)нинг 
четлари бир-бири билан қўшилиб, бир ёки бир неча ту- 
гунча ҳосил қилади. Шу тугунча ичида битта ёки бир 
нечта уруғкуртаклар (мегоспорангийлар) бўлади. Тугунча 
уруғкуртакни қуришидан ва ҳар хил омиллар таъсиридан 
сакдаб қолиш учун хизмат қилади.
Уруғланишдан кейин шаклланган — ўзгарган уруғчи 
ва тугунчадан мева, уруғкуртакдан эса уруғ ҳосил бўлади. 
Бундай орган фақат ёпиқ уруғли ўсимликларга хосдир.
Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг хусусиятли белгилари- 
дан яна бири шундан иборатки, уруғкуртаклар гул тугуни 
ичида бўлганлиги сабабли, уларга очиқ уруғлилардагига 
ўхшаб чанглар тўғридан-тўғри келиб тушолмайди. Чанг­
лар одатда, ёпишқоқ суюқлик чиқарадиган оғизчага турли 
йўл билан келиб тушади ва пировардида чангланиш рўй 
беради. Чангланиш эса ҳар хил усул билан (шамол, ҳаша- 
ротлар, қушлар, сув ёрдамида) содир бўлади.

---

Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг энг муҳим белгиларидағ 
бири у ҳам бўлса, қўшалоқ уруғланишдир. Бу ҳодисан
1 
1898 йили С. Г. Навашин аниқпаган. Қўшалоқ уруғлании 
шундан иборатки, чанг уруғчининг тумшуқчасига тушган- 
дан сўнг ўсиб, унинг ядроси иккига бўлинади ва ҳосш 
бўлган сперма ядро уруғмуртакнинг иккиламчи ядроси 
билан қўшилиб ундан учламчи тўқима — эндосперма та- 
раққий этади.
Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гули гулқўргон ёки гулқоп- 
лағичларга эга бўлиб, гулни ҳимоя этиш вазифасини ба­
ж а р а д и .
Гул — шакли ўзгарган — метаморфозлашган, қисқаргаь 
новда бўлиб, одатда новданинг апикал (ўқ учида) ва ён 
новда қамда шохчаларнинг меристема ҳужайраларидағ 
юзага келади. Гул ихтисослашган генератив орган ҳисоб- 
ланади. Гулда жинсий жараён — спорогенез ва гаметоге- 
нез содир бўлади. Гул ўқи (қисқарган новда) ёки гул ўрни 
торус (лот. т о р у с —жой, ўрин) деб аталади. Гул ўрнк 
бирмунча ясси (пион, айиқтовон, малина — хўжағат ва 
бошқаларда), конуссимон (наъматакда), ботиқ (олхўри 
олчада) бўлади (123-расм). Гул ўрнида гулнинг ҳамма қисм- 
лари: гулкоса, гултожи, чангчи, уруғчилар ўрнашади. Гу/ 
ўрни тагида гулни ушлаб турувчи гул банди ёки даста бўла- 
ди. Агар гул банди тараққий этмасдан қолса, ундай гул 
бандсиз гул ёки ўтроқ гул деб аталади. Гул банди ёки гул
даста остида иккипаллали 
ўсимликларда иккита, бир 
паллали ўсимликларда битта 
гул олди баргча бўлади. Гу/ 
олди баргчаларнинг бўлишк 
ёки бўлмаслиги систематика- 
да оила, туркум ёки турларга 
хос муҳим белгидир.
Новданинг ёнида жой­
лашган гулларда гулнинг қоп- 
ловчи баргга қараган томони 
олдинги ёки пастки ёки абак­
сиал 
а б — 
а к с и - 
ал —ўқ) деб аталади. Новдь 
ўқига қарагян қарама