O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

MARKAZIY NERV TIZIMI (XUSUSIY QISM)
M a r k a z i y n e r v s i s t e m a s i y a g o n a v a p u x t a m e x a n i z m b o ‘ lib, 
ishlaydi. Shu tufayli o d atd ag i fiziologik sh a ro itd a turli t a ’sirlarga 
j a v o b a n o r g a n i z m k o ‘r s a t a d i g a n r e a k s i y a l a r x u l q - a t v o r (y u ris h -
t u r i s h ) n i n g i n t e g r a t s i y a l a n g a n y a x l it b u tu n a k t l a r i g a o ‘x s h a y d i. 
S h u n d a y h a r bir a k t d a uch k o m p o n e n t: 
s e n s o r (sezu vch i), m otor
(.h a rakatlan tiru vch i)
va 
v e g e ta tiv
k o m p o n e n tla rn i ajratish m um kin. 
R e sep to rlard an m a rk a z iy nerv sis te m a sig a im p u ls la r kelishi se nsor 
k o m p o n e n tin i t a ’m in l a y d i, m o to r k o m p o n e n tn i s k e le t m u sk u lla r i 
y u z a g a c h i q a r a d i va m o t o n e y r o n l a r n i n g im p u l s l a r i b o s h q a r a d i ,
v e g e ta tiv k o m p o n e n t ichki a ’z o l a r fa o li y a tin i , to m i r l a r d ia m etri, 
m o d d a la r a l m a s h in u v i v a g a v d a t o ‘q im a la ri f u n k s iy a l a r i hola tini 
b o sh q a rilish d a n iborat. O rg a n iz m n in g s e n so r va m o to r funksiyalari 
k o ‘pin c h a birla shtirilib, 
so m a tik fu n k siy a la r
deb ataladi.
M arkaziy n erv tizim in in g fu n k siy a la rin i tek sh irish usullari.
O lib tash lash (ek stirp a tsiy a ) va q irq ib qo 'yish.
M a rk a ziy nerv 
s is te m a sin in g turli qism lari olib ta shla sh (ek stirp a tsiy a ) va qirqib 
q o ‘y ish usullari e k s p e r im e n ta l -f iz i o lo g ik t a d q i q o t l a r d a q ad im d a n
q o ‘llanib k e la y o tg a n usullardir. U lar bosh m iy a b ila n o rq a miy adagi 
h a r xil b o ‘l i m l a r n i n g f u n k s io n a l a h a m iy a ti t o ‘g ‘r i s i d a b ir q a d a r
m a ’lum ot beradi va o ' t k i r ta jribala rdan ham , x ronik ta jrib ala rd a ham 
q o ‘llanaveradi. S hu u su lla rd a n fo y d a la n ib , fizio lo g o p er a tsiy a d a n
keyin m a rk a ziy nerv sis tem a sin in g qaysi funksiyalari y o ‘qolishini va 
qaysi f unksiyalari sa q lan ish in i bilib oladi.
M i y a n i k o ‘n d a l a n g g i g a q i r q i b m a r k a z i y n e r v s i s t e m a s i n i n g
yuqoriroqdagi qismlari funksiyasi ham o'rganiladi. Masalan, markaziy 
nerv s is te m a sin in g p as tro q d a g i b o ‘lim larida n ajra tilg a n (uzunchoq 
miya sohasid an qirqilgan) bosh m iyaning elektr faolligini va ajratilgan 
(oraliq m iy a s o h a sid a n qirqib q o ‘yilg a n ) katta ya r im sharla rni elektr 
faolligini F .B rem er o 'rg a n g a n .
O lib tashlash va q irqib q o ‘yish usullari - m a rk a z iy nerv tizim idek 
murakkab va nozik tuzilgan m e xanizm ga t a ’sir etishnin g g ‘oyat q o ‘pol 
usullaridir. E k s p e r i m e n t a t o r bu usulni ta d b iq e t g a n d a bir qanc ha 
h o d i s a l a r g a d u c h k e la d i, a n a shu h o d i s a l a r o p e r a t s i y a d a n keyin 
k u z a t i l a d i g a n n a t ija la r n i b a h o l a s h d a t o ' s q i n l i k q ila d i. D a stla b k i
87

---

k u n la rd a o p era tsio n j a r o h a t ( t o ’q im a la rn in g k esilishi, y a l l i g ‘lanishi, 
o g ’r i q ) m a r k a z i y n e r v t i z i m i n i n g f u n k s i y a l a r i n i s u s a y t i r a d i .
K e y in c h a lik m iy a n in g qirq ilg a n yoki olib ta s h la n g a n jo y i d a yam o q
t o ’q im a s i o ’sib, t e v a r a k - a t r o f d a g i n e r v t o ’q i m a s i g a s a lb iy t a ’sir 
k o ’rsatadi. M a sa la n , k a tta y a r im s h a rla r n in g a y r im q is m la r i olib 
ta s h la n g a n d a y a m o q hosil b o ’lishi va u n in g sa lb iy t a ’sir k o ’rsatishi 
sa babli b a ’zan tu tq a n o q (ep ilep siy a ) tutadi.
88

---

M iy a n in g k a tta q ism larin i o lib ta sh la sh bilan bir q ato rd a nerv 
markazlariga mahalliy (cheklangan) shikast yetkazish ham q o ‘llaniladi. 
Ilgari shu m a q s a d d a igna sa nchish yoki ska lpel u rish kabi m e x an ik
shikastlar yetkaziladi. Hozir nerv m arkazlarig a shikast yetkazish uchun 
m i y a g a i n g i c h k a e l e k t r o d l a r k ir iti lib , o ‘z g a r m a s t o k b e rila d i va 
t o ‘q im a la r shu ta riq a elek tro liz y o ‘li bilan y em irilad i. S hu n in g d ek , 
m iya ning turli b o ‘laklari m u z la tib q o 'y ila d i yoki te rm o k o a g u ly a tsiy a
qilinadi. M a r k a z i y nerv sis te m a s in i n g k ic h ik b ir q is m ig a shika st 
yetkazish uchun, y a n a tashqaridan kuchli fizik omil aniq y o ‘naltiriladi, 
shu omil t a ’sirida nerv s istem a si yem iriladi.
M a r k a z iy n e r v tiz im i n in g m u a y y a n q ism larin i y e m ir is h uchun 
rentgen nurlari yoki u ltr a to v u sh te b ra n ish la ri b ir n e c h a k a m b a r qalin 
tu ta m q ilin ib , b ir n u q t a g a y o ‘n a l tir ila d i. S h u m a q s a d d a r e n tg e n
n a y c h a l a r i y o k i u ltr a to v u s h g e n e r a to r la ri h a y v o n b o sh i t e p a s i d a
sh u n d a y j o y l a s h t i r i l a d i k i , u la rd a n c h i q a y o tg a n e le k tr nurlari yoki 
ultra tovush te b ra n ish la ri qu v v atli b o 'lib , va to r bir n u q ta g a y o ‘nalib, 
m iy a n in g m u a y y a n bir n u q ta s id a to 'p la n a d i. M iy a t o ‘q im a sin in g bir 
kub m illim e tr v a hatto u n d an ham k’ic hikroq b o ‘la g ig a shu ta riqa 
yetkazish m umkin.
U ltratovush t a ’siriga m iyelin pardalari k o ‘proq se zg ir b o 'la d i, shu 
sababli nerv y o ‘llariga sh u n d a y t a ‘sir etiladik i, u n d a nerv hujayralari 
sh ik a stla nm a ydi.
M arkaziy nerv tizim ining aniq muayyan qismlarini yem irish uchun 
k u ch li s i n x r o ts i k lo tr o n y o r d a m i d a o lin g a n p r o to n n u r la n i s h in in g
kam bar tutamlari ham q o ‘llanilgan (tutamning diametri qilday ingichka 
b o ‘lishi m u m k in ). Pro to n n u rlanishini m a ‘lum j a d a l l i k d a b o ‘lganda 
teri v a s u y a k t o ‘q im a s i s h i k a s t l a n m a g a n i h o ld a s h u n u r la n i s h g a
an c h ag in a se z g ir n e rv t o ‘qim asi y em irilav e rad i.
M iy a n in g tu rli q ism la r in i o lib ta sh la sh , n e r v yoMlarini qirqib 
q o ‘yish va ayrim nerv m a rk a zla rin in g y o l g ‘iz o ‘zini y em irish usullari 
h a y v o n l a r u s t i d a g i t a j r i b a d a g i n a e m a s , o d a m d a n e y r o x i r u r g i y a
k lin ik a s id a d a v o l a s h ta d b irla r i sifa tid a h am q o ‘lla nila di. B u n d a y
o p e ra ts iy a n in g natijalari k o ‘p in c h a f iz io lo g iy a u c h u n ham m u h im
m a 'l u m o tla rb e ra d i.