Oddiy differensial tenglamalardan misollar, masalalar va topshiriqlar



Download 7,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/97
Sana28.06.2022
Hajmi7,51 Mb.
#716060
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   97
Bog'liq
ODTdan misollar, masalalar va topshiriqlar, Dilmurodov N

3
0

Bir jinsli tenglamaga keltiriluvchi tenglamalar
 
Ushbu
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
( , , ,
,
,
const)
a x
b y
c
y
g
a b c a b c
a x
b y
c




 







(9)
ko‘rinishdagi tenglama, agar
1 2
2 1
0
a b
a b


bo‘lsa, bir jinsli tenglamaga 
keltiriladi. Buning uchun 
,
x
y
 
 
 
 
deb, 

va

o‘zgarmaslarni 
shunday tanlash kerakki, natijada (8) tenglamaning o‘ng tomoni 
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
,
( )
,
a
b
a
b
a
b t
g
g
h
h t
g
a
b
a
b t
a
b





















 









 


 











ko‘rinishini olsin; bunda 

va 

lar uchun ushbu 
1
1
1
2
2
2
0
0
a
b
c
a
b
c





 






tenglamalar sistemasi hosil bo‘ladi. Bu holda 
dy
d
y
dx
d


 

bo‘lgani uchun berilgan tenglama 
d
h
d




 
  
 
ko‘rinishdagi bir jinsli tenglamaga keladi. 
Agar 
1 2
2 1
0
a b
a b


bo‘lsa, u holda 
1
1
2
2
a
b
k
a
b



1
1
2
2
(
)
a x b y
k a x b y



va (9) tenglama 
2
2
z
a x b y


almashtirish yordamida quyidagi o‘zgaruvchilari 
ajraladigan tenglamaga keltiriladi: 
1
2
2
2
.
kz
c
dz
a
b g
dx
z
c












38
Eslatma. (9) tenglama 
1
1
1
2
2
2
a x
b y
c
u
a x
b y
c





almashtirish bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamaga keltirilishi mumkin. 
Misol 4.
Ushbu 
(
1)
(2
4)
0
x
y
dy
x
y
dx
 

 

tenglamani yeching. 

Berilgan tenglamani
2
4
1
x
y
y
x
y
 
 
 
(10) 
ko‘rinishda yozaylik. Bizda 
1
1
1
2
2
2
2,
1,
4,
1,
1,
1,
a
b
c
a
b
c


 

 

1 2
2 1
3 0
a b
a b

  
va 
,
x
y
 
 
 
 
almashtirishda 
1
(
1)
x
y
   
    
 
2
4
2
(2
4)
x
y
 
 
  
 
 
bo‘ladi. Biz 

va 

larni ushbu 
1
0
2
4
0
 
 
  


  

shartlardan tanlaymiz. Oxirgi sistemani yechib 
1,
2




ekanligini 
topamiz. Shunday qilib
1,
2
dy
d
x
y
dx
d






 
 





almashtirishda (10) tenglama 
2
d
d

 

 



yoki
2
1
d
d









(11) 
ko‘rinishga (bir jinsli tenglamaga)keladi. Endi (11) tenglamada 
,
,
d
du
u
u
u
d
d










 
deymiz. U holda 
2
1
du
u
u
d
u






yoki
2
2
1
du
u
d
u





tenglama hosil bo‘ladi. Oxirgi tenglamani o‘zgaruvchilarni ajratib 
integrallaymiz
2
1
2
u
d
du
u





,
2
1
ln
(
0)
2
u
d
du
c
c
u











39
2
1
1
arctg
ln(2
)
ln
ln
(
0)
2
2
2
u
u
c
c








2
1
arctg
ln
2
(
0)
2
2
u
u
c
c



 

2
1
exp
arctg
2
(
0)
2
2
(
)
u
u
c
c





Oxirgi tenglikda eski o‘zgaruvchilarga qaytib, berilgan tenglamaning 
oshkormas ko‘rinishdagi yechimlarini hosil qilamiz: 
2
2
1
2
exp
arctg
2(
1)
(
2)
(
0)
2
2(
1)
(
)
y
c
x
y
c
x









Misol 5.
Ushbu 
2
1
4
2
3
x
y
y
x
y
 
 


tenglamani yeching. 

Qaralayotgan tenglama uchun 
1
1
2,
1,
a
b


2
2
4,
2
a
b


va 
1 2
2 1
0,
a b
a b


ya’ni 
4
2
x
y

ifoda 
2
x
y

ga 
proporsional: 
4
2
2(2
)
x
y
x
y



Shuning uchun 
2
z
x
y


deymiz. U holda 
2
z
y


 
va 
demak, berilgan tenglama 
1
2
2
3
z
z
z

  

yoki
5(
1)
2
3
z
z
z

 

ko‘rinishga keladi. Oxirgi tenglamani o‘zgaruvchilarni ajratib integrallaymiz: 
2
3
5(
1)
z
dz
dx
z




1
1
2
3
ln
(
0)
5(
1)
z
dz
dx
c
c
z







Bu yerda integrallashlarni bajaramiz, eski o‘zgaruvchilarga qaytamiz va kerakli 
ixchamlashtirishlardan so‘ng berilgan tenglamaning oshkormas ko‘rinishdagi 
yechimlarini hosil qilamiz: 
2
(2
1)
x
y
e
x
y
c

  


4
0
. Umumlashgan bir jinsli tenglamalar 
Ba’zi tenglamalarni 
y
z


yoki 
y
z

 
almashtirish yordamida bir jinsli 
tenglamaga keltirish mumkin. Bunday tenglamalar 
umumlashgan bir jinsli 
tenglamalar 
deyiladi. Masalan,
(
)
y
y
y
g
x
x

 
ko‘rinishdagi tenglama umumlashgan bir jinsli. 


40
Izoh.
y
x u


almashtirish umumlashgan bir jinsli tenglamani 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamaga olib keladi. 
Misol 6. 
Ushbu 
4
2
y
y
x
 

differensial tenglamani yeching. 

Bu tenglama bir jinsli emas. Tenglamada
y
z


almashtirish 
bajaraylik: 
1
2
4
2 ,
z
z
z
x




 

2
1
4
2
.
z
x
z
z





 
Tushunarliki, agar 
1
1
2


  
, ya’ni
2


bo‘lsa, oxirgi tenglama bir 
jinsli bo‘ladi. Shunday qilib,
2
y
z

almashtirish natijasida ushbu 
2
z
x
z
z

 
yoki 
2
x
z
z
  
bir jinsli tenglamaga kelamiz. Oxirgi tenglamada 
z
x u
 
deymiz va 
1
2
u
xu
u


 
yoki 
2
(
1)
u
xu
u

  
tenglamani hosil qilamiz. Oxirgi tenglamada o‘zgaruvchilarni ajratamiz, 
integrallashlarni bajaramiz va 
y
noma’lumga qaytamiz: 
2
(
1)
(
1)
udu
dx
u
x
u
 


,
2
(
1)
udu
dx
x
u
 




1
1
ln
1
ln
ln
1
u
x
c
u
 
 


,
1
1
1
1
u
u
x c
e

   

1
1
(
1)
(
)
u
z
u
xc
e
u
x




,
1
1
1
exp
(
)
(
)
/
(
)
(
)
z
z
xc
z
y
x
x





exp
.
(
)
(
)
x
y
x c
y
x



(12) 
1
u

ga mos keluvchi 
,
z
x

ya’ni yo‘qolgan 
2
y
x

yechim (12) dan 
c
ning 
hech qanday qiymatida hosil bo‘lmaydi.
Javob:
2
,
exp
(
)
(
)
x
y
x
y
x c
y
x






Matematik modellari o‘zgaruvchilariga nisbatan bir jinsli birinchi 
tartibli differensial tenglamalar orqali ifodalanuvchi masalalardan namunalar 
keltiraylik. 


41
Misol 7.
Havo shariga cho‘zilmas va vaznsiz ip bilan osilgan 
m
massali 
yuk 
0
v
tezlik bilan yerga tushib kelmoqda. Havoning sharga ta’sir etuvchi 
qarshilik kuchi tezlikning kvadratiga va shar sirti yuzasiga to‘g‘ri proporsional. 
0
t
payt shar teshiladi va uning sirt yuzasi 
0
2
0
(
)
S
S
t
t


qonunga ko‘ra kamaya 
boshlaydi (shar sirtining sferaligi saqlanadi). Shar teshilgandan so‘ng yuk 
tezligi 
v
ning o‘zgarish qonunini toping. Havoning yukka ta’sir (qarshilik) 
kuchini, sharning massasini va unga ta’sir etuvchi Arximed ko‘tarish kuchini 
hisobga olmang.

Masalaning shartiga ko‘ra sharga havoning qarshilik kuchi 
2
(
const
0)
q
F
kSv
k



(yuqoriga yo‘nalgan) va ipning taranglik kuchi 
T
(pastga yo‘nalgan) ta’sir etadi (3.1- rasm).
3.1- rasm. Havo shari va yukka ta’sir etuvchi kuchlar. 
Sharning massasi nolga teng bo‘lganligi sababli Nyutonning ikkinchi 
qonuniga ko‘ra 
q
T
F

. Ip cho‘zilmas va vaznsiz bo‘lgani uchun u shu 
q
T
F

kuch bilan yukni yuqoriga tortadi. Yukka uning og‘irligi 
mg
(yerning tortish 
kuchi) ham ta’sir etadi. Nyutonning ikkinchi qonuniga ko‘ra
2
dv
m
mg
kSv
dt


yoki 
2
0
2
0
(
)
S
dv
m
mg
k
v
dt
t
t




Boshlang‘ich shart 
0
0
t
v
v


. Oxirgi tenglamada 
0
t
t

 
desak, ushbu
2
0
2
kS
dv
v
g
d
m


 
o‘zgaruvchilariga nisbatan bir jinsli tenglamaga kelamiz. Uni yechish uchun 
v
u


deb yangi 
u
noma’lum funksiyani kiritamiz. Quyidagi o‘zgaruvchilari 
ajraladigan tenglama hosil bo‘ladi: 
2
0
kS
du
g
u
u
d
m


  

Bu tenglamada o‘zgaruvchilarni ajratamiz va 
0
0
0
/
u
v t



boshlang‘ich shartni


42
hisobga olib uni yechamiz. Natijada 
0
,
v
u
t
t
 

 
formulalar bilan 
v
ga 
qaytamiz va izlangan qonuniyatni topamiz:
0
0
0
(
)
2
1
2
(
)
1
m t
t
v
kS
c t
t







 







Bu yerda
0
0 0
0
0 0
0
0
4
2
(
1)
1
1
,
2
(
1)
kS g
kS v
mt
c
m
kS v
mt
t












Download 7,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   97




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish