Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

1920-yillar. Radioreklamalar 
 
1920 – yillarda radiodetallar va radio apparatlar ishlab chiqaruvchilar 
soni ortib ketdi. Ular o‘z mahsulotlari sotuv hajmini oshirish uchun o‘z 
radiostansiyalari ochadilar va unda o‘z mahsulotlarini reklama qila 
boshladilar. Vaqt o‘tishi bilan turli klublar, xususiy maktab va notijorat 

---

315 
uyushmalar radioda reklamalar bera boshladilar. Radiodasturlarga homiylik 
qilish tobora kengayib borgani sari har bir radiodastur o‘z homiysiga ega 
bo‘la boshladi. Buning evaziga esa o‘sha radiodastur davomida homiy 
kompaniyani ko‘klarga ko‘tarib maqtashi kerak edi.Vaqt o‘tishi bilan 
radiostansiya egalari radiodasturlarga homiylik qilish huquqlarini qisqa 
muddatga avvalgidan kattaroq pul evaziga sota boshladilar. Keyinchalik esa 
bitta radioeshittirish davomida bir necha kompaniyalar va ularning mahsulot 
va xizmatlari yangrayboshlaydi. 
1950 – yillar. Tijoriy televideniyellar 
 
1940–yillar oxiri – 1950–yillar boshiga kelib reklamalarni berish 
televideniyelarga ko‘cha boshladi. Buyuk Britaniya Parlamenti radioni 
tijoratlashtirish va televideniyelarni notijoriy tashkiliy birlik sifatida 
qoldirishga harakat qildi. 1927–yili tashkil qilingan British Broadcasting 
Channel (BBC)50-yillarga kelib xususiy kapital kiritilishi oqibatida qisqa 
muddat ichida savdo-tijorat televidiniyesining reklama gigantiga aylandi. 
Jamoatchilik jamg‘armasi asosida federal hukumatni ko‘ndirgan holda 
Graham Spray CBC kanaliga kapital kiritdi va asos soldi. Biroq, 1934 – yilda 
AQShning Federal Kommunikatsiya Akti qabul qilinishi orqali reklama 
sohasida kapitalizm ta’siri boshlandi. Natijada AQSh Kongressi ”omma 
qiziqishi, qulayligi va ehtiyoji” bo‘yicha ish olib borishni talab qila boshladi. 
1967–yilda Ommaviy Axborot Vositalari Akti qabul qilindi va bu 
Jamoatchilik OAV Xizmati va Milliy Xalq Radiosi asos solinishiga sabab 
bo‘ldi. 1950–yillar boshlarida Du Monttele tarmog‘i reklama vaqtini bir 
paytning o‘zida bir necha homiylarga sotish amaliyotini boshlab berdi. 
Dastlab, Du Mont bu usulni qo‘llashga qo‘rqib, faqat ba’zi teledasturlarga 
nisbatan reklama vaqtini bloklarga ajratib ko‘plab biznes reklamalariga sotdi. 
Keyinchalik uni ko‘paytirib borishi natijasida boshqa tijoriy televidiniyelar 
ham bu usulni o‘zlashtirib, uni yanada rivojlantirdi. 
Reklama vositlarining so‘nggi diversifikatsiyasi sifatida kabelli va 
sun’iy yo‘ldosh televidiniyelarini ham ko‘rish mumkin. ”Dot-com” 
reklamalar internet reklamalari bo‘lib, internetning kirib kelishi va 
taraqqiyoti tufayli shakllandi va tarqaldi. Onlayn reklamalar va interaktiv 
reklamalar aynan internet orqali olib borilib, eng yirik internet reklama 
tarqatuvchisi Google Co. qidirish navigatsion tizimi hisoblanadi. Zamonaviy 
reklama innovatsiyalaridan biri “hujumkor marketing” (ingliz tilida “guerrilla 
marketing”) bo‘lib, unda hozirgi kunda keng tus olayotgan avtomobillarga 
brend signallari va interaktiv reklamar bilan bezash va ularni sovg‘a qilish 
kabi rag‘batli usullar orqalireklama qilinadi. Buni asosan mamlakatga yangi 
kirib kelgan kompaniyalar qo‘llayotgan bo‘lib, ularning fikricha, yangi 
kompaniya haqida mijozlar ongida “ha, bu kompaniya qudratli ekan”, degan 
fikr yarq etib o‘tadi va bu mijozlarni tezda brend-fanatga aylantiradi. Bundan 
tashqari reklamani joylashtirish ham muhim ahamiyat kasb etib, bugungi 
kunda Facebook, Twitter, Yahoo va boshqa bir qator global internet tarmoq 

---

316 
va veb saytlari reklamaning ekzel usuli va reklama berish joyi hisoblanadi. 
Hozirgi davrga kelib xalqaro savdo va texnika taraqqiyotining mislsiz rivoji 
natijasida reklama va marketingning quyidagi shakl va turlari vujudga keldi: 
Virusli marketing – brendni ko‘tarish uchun ijtimoiy tarmoqlardan 
foydalanuvchi marketing ko‘rinishi. 
Nishe marketing – maxsus ehtiyoj va xohishlarga ko‘ra aholining 
alohida qatlamlari uchun mo‘ljallangan reklama. 
Mahsulot joylashtirish marketingi – xaridorlar e’tiborini jalb etish 
maqsadida ikki mahsulotni bir paytda reklama qilish. 
Mashhur shaxs-mashhur brend reklamasi – mahsulotni mashhur 
shaxslar orqali reklama qilish. 
Eslatuvchi reklama tovar va xizmatlarni qayta sotib olishga 
rag‘batlantirishga (undashga) mo‘ljallangan. «Coca Cola»ning qimmatbaho 
va to‘laqonli reklamasi har xil jurnallarda mavjud va ular iste’molchilarga bu 
ichimlikni sotib olish zarurligini eslatib turadi. Mustahkamlovchi reklama 
xaridorlarni reklama qilinayotgan ma’lum bir tovarni tanlab to‘g‘ri 
qilishganiga ishontirishga mo‘ljallangan. Masalan, avtomobil reklamasida 
ko‘pincha yangi modeldagi avtomobilni sotib olganlaridan xursand 
xaridorlarni o‘z xaridlaridan mamnun qiyofalari ko‘rsatiladi. 
Reklamalarning maqsadini tanlab olishda bozordagi joriy vaziyatni 
tahlil qilishdan kelib chiqish zarur. Masalan, ma’lum bir tovar sinfiyetarlicha 
o‘zlashtirilgan bo‘lsa, kompaniya bozorning yetakchisi hisoblanadi, lekin 
uning savdo markasi iste’mol jadalligi uncha yuqori emas, reklama 
kompaniyalarining maqsadi iste’molchilarni rag‘batlan- tirishga qaratilgan 
bo‘lishi mumkin. Agar tovar sinfi bozor uchun yangi bo‘lib, kompaniya 
yetakchilar qatoriga kirmasa, lekin kuchli savdo markasiga, to‘g‘ri maqsadga 
ega bo‘lsa, tez orada iste’molchilarning e’tibori unga qaratiladi va albatta, 
tovar xaridorgir bo‘ladi. 
Reklama murojaati tanlab olingandan keyin reklama beruvchi uni 
tarqatish vositasini aniqlashi lozim. Bu bosqichda: 
1)
auditoriyani xohlagancha qamrab olish, reklamaning ta’sir etish 
chastotasi va darajasi masalalari hal qilinadi; 
2)
axborot vositalarining asosiy turi; 
3)
aniq reklama tashuvchilar tanlab olinadi; 
4)
grafik; 
5)
reklamaning chiqish geografiyasi haqida qaror qabul qilinadi. 
Qabul qilingan qarorlar natijasida ularning samaradorlik predmetini 
baholash zarur. 
Axborot vositasini tanlash – bu maqsadli auditoriya bilan zarur turldagi 
aloqalari sonini ta’minlashga qodir bo‘lgan iqtisodiy jihatdan samarali 
reklama tarqatish vositalarini qidirishdir. 
Ko‘plab reklama beruvchilar reklamaning maqsadli auditoriyaga aniq 
ta’sir etishi uchun aloqalar soni yuqori bo‘lishi kerak, deb hisoblay- dilar. 
Ular odam bitta reklamani bir necha marta ko‘rsa, unga javob beradi (tovarni 

---

317 
sotib oladi) yoki reklamani har ko‘rganda asabiylashadi yoki umuman 
ahamiyat bermaydi, deb hisoblaydilar. 
Axborot vositalarining asosiy turlarini tanlab olish. Media – 
rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis reklama tashuvchilarning asosiy turlari 
iste’molchilarni qamrab olishi va ta’sir etishi bo‘yicha imkoniyatlarini bilishi 
zarur. Zarur axborot vositasini tanlab olish to‘rtta o‘zgaruvchini hisobga 
olgan holda bajariladi. Birinchisi – maqsadli auditoriyani (boshqalaridan) 
ustun qo‘yish. Masalan, radio vatelevidiniye o‘smirlar auditoriyasini qamrab 
olishning eng samarali vositasi hisoblanadi. Ikkinchi o‘zgaruvchi – bu 
tovarning xarakteristikasi(tavsifi). Axborotning turli vositasi namoyish etish, 
ko‘rgazmali ko‘rsatish, tushuntirish, tasvirlash, rang berish kabilarda turli 
imkoniyatlarga ega. Uchinchi o‘zgaruvchi-reklama murojaatining tavsifi. 
Yaqin kunlarda narxi pasaytirilgan sotuv kuni ma’lum qilinadigan 
reklamani radioda, televideniyeda berish yoki gazetaga joylash- tirish lozim. 
Texnik ma’lumotlarning sezilarli miqdorini o‘zida aks ettirgan reklama 
murojaatini ixtisoslashtirilgan jurnalda yoki pochta tarqatmalarida berish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Va nihoyat, oxirgi o‘zgaruvchi-qiymatdir. 
Televizion reklama gazeta singari sezilarli darajada qimmat. Odatda, reklama 
murojaati qiymati mingta aloqa hisobidan hisobga olinadi. 
Reklama tashuvchilar haddan tashqari ko‘pligini hisobga olib, media – 
rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis o‘z budjetini axborotvositalarining asosiy 
turlari bo‘yicha taqsimlashdan boshlashi kerak. Bunda e’tibor asosan, 
defitsitga qaratiladi, shu bois, reklama unga darhol e’tibor qaratilishi uchun 
alohida o‘ziga xoslikka ega bo‘lmog‘i lozim. Reklama budjeti haqida qaror 
qabul qilishda iste’molchining egri chiziqli reaksiyasi “S” tarzidagi shaklga 
ega bo‘lishini anglash kerak. Dastlabki samara qandaydir bir qancha 
savdodan sezilarli natija olinsa, reklamaning hajmini ko‘paytirib berish 
lozim, biroq oqibatda savdoning o‘sishi nolga teng bo‘lib qolish ehtimoli 
ham mavjud. Uzoq vaqtlar davomida reklamaning yetakchi vositasi 
televidiniye bo‘lgan. Keyingi yillarda tadqiqotchilar telereklamalar samarasi 
pasayganini, bunga axborot dunyosi kuchaygani (roliklar qisqaroq bo‘lib, 
umumiy soni ortadi), reklama bloklari namoyish qilinayotgan paytda 
kanallarning faolroq almashtirilishi (bunga, ayniqsa, yangi-yangi kanallar 
paydo bo‘layotgani juda ham yordam bermoqda) va yangi kabel va yo‘ldosh 
kanallar paydo bo‘lishi munosabati bilan ko‘rsatuvning umumiy qisqa- rishi 
ham sabab bo‘lmoqda. 
Tashqi reklama – reklama shakllarining ko‘plab xildagi variantlarinio‘z 
ichiga oluvchi juda katta kategoriya. Iste’molchilar e’tiborini jalb etishga 
urinib, firmalar ijodiy reklamalar yaratadilar va ularni eng kutilmagan 
joylarga joylashtiradilar. Bunday yondashuvning mantiqiy jihati shundaki, 
odamlar bilan ular bo‘ladigan joylarda: ishda, dam olish joylarida va albatta, 
do‘konlarda aloqada bo‘lish kerak. Tashqi reklama- ning quyidagi turlarini: 
reklama shitlari (taxtalari), jamoatchilik joylari- dagi reklamalar, tovarlarni 
syujet (manzara)larga va xarid joylarida (chakana do‘konlarda) joylashtirish 
orqali reklama qilish kabilarga ajratish mumkin. 

---

318 
Axborotlarning muqobil vositalari firmalar uchun qator qiziqarli 
imkoniyatlar beradi. Bugun iste’molchilarda qayerda uni ko‘rishga bir necha 
daqiqa, hatto soniya vaqt bo‘lsa, o‘sha joyga reklama o‘rnatiladi.