Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Reklama va reklama vositalari 
 
Insoniyat paydo bo‘lgandan buyon savdo inson taraqqiyoti bilan 
hamohang ravishda shakllanib kelgani sir emas. Savdo rivojlanib, 
savdogarlar o‘rtasida bozor va xaridorlar jihatidan ustunlik va yetakchilikka 
harakat qilish ular o‘rtasidagi narx va sifat vositasida raqobatni keltirib 
chiqardi. Endi ular o‘z mahsulotlarini maqtab xaridorda nisbiy afzallik va 
moyillikni kuchaytirishga o‘tdilar. Bu raqobat o‘z navbatida reklamaning 
paydo bo‘lishiga olib keldi. Tarixiy manbalar shundan darak beradiki, dastlab 
misrliklar tijorat maqsadlari uchun papirusga bitilgan savdo narxlari yozilgan 
mayda xabarlar vadevoriy xabar matnlarini qo‘llaganlar. Pompeya xarobalari 
va Qadimgi Arabistonda tijoriy xabarlar va siyosiy namoyishlar lavhalari 
ham topilgan. Devorlarga o‘yib yoki chizib ishlangan tasvirlar reklamaning 
qadimgi turlaridan hisoblangan va kelib chiqishi Hindistonga borib taqalib, 
miloddan avvalgi 4000-yilda paydo bo‘lgan. Yana tarixdan shu narsa 
ma’lumki, reklamaning ilk ko‘rinishlari uy tashqarisidagi reklamalar 
(qadimgi davrlarda xizmat ko‘rsatish joylari xizmat ko‘rsatuvchilar 
uylarining bir qismida qurilgan) va devorga ilingan e’lonlar bo‘lgan. 
O‘rta asrlarda aholining asosiy qismi savodsiz bo‘lganligi sababli 
hunarmandlar kasblariga doir belgilarni o‘zini reklama va mo‘ljal sifatida 
qo‘llaganlar. Masalan, taqachilar ot taqasi rasmini yoki aynan, temirchilar 
bolg‘a, kosiblar etik va sartaroshlar ustara tasviridanfoydalanganlar. Meva va 
sabzavot sotuvchilari esa shahar markazlariga kelgan holda o‘zlari yoki biror 
kishini yollab o‘z mahsulotlarini maqtab jar solganlar yoki jarchi yordamidan 
foydalanganlar. 
Ilm-fan taraqqiyoti asta–sekinlik bilan o‘sgan sari o‘qish ommalashdi va 
bu o‘z navbatida bosmaxonalar kashfiyotiga olib keldi. Endi odamlar 
tarqatmalar orqali reklama qila boshladilar. XVIII asrga kelib ingliz 
gazetalari reklamalarni bosib chiqara boshladi. Lekin bu reklamalar asosan 
turli yangi kitoblar va gazetaning o‘zini maqtashdan nariga o‘tmasdi. 
Keyinchalik dori vositalari reklamasini tarqata boshladilar va bu 
gazetalarning foyda olish yo‘nalishining o‘zgarib ketishiga olib keldi, ya’ni 
ular gazeta tirajlari bilan bir qatorda reklama orqali ham foyda ola 
boshladilar. Tahririyatlar reklama orqali daromad olishga shunchalik kirishib 
ketdilarki, buyuk Yevropa o‘latida ular ancha insonning uyi kuyishiga 
sabab bo‘ldilar. Chunki o‘sha davrda alkimyogarlar o‘latga davo qidirib, 
nimani topsalar shuni davo, deb 

---

314 
e’lon qilar va u orqali mo‘may daromad qilardilar. Bu orqali inglizmatbuoti 
sezilarli darajada obro‘sini yo‘qotdi. Shundan keyin ingliz hukumati 
reklamani tartibga solishga urinishlarni boshladi va noto‘g‘ri ma’lumot 
tarqatgan buyurtmachini ham, tahririyatni ham qattiq jarimaga tortajagini 
bildirdi. 
Iqtisodiyot o‘sib borgan sari reklama ham unga hamohang rivojlanib 
bordi. AQShda reklamadagi yuksalishlar uni mutlaqo yangi shaklga – xat 
tartibli reklama shaklini yaratilishiga olib keldi.1836 – yilning iyunida 
Fransiyaning La Presse gazetasi reklama orqali daromad olayotgani evaziga 
narxni pasaytirish va bu orqali gazetxonlar safini kengaytirishni mo‘ljalladi. 
Keyinchalik bu usul butun mamlakat gazetalari tomonidan o‘zlashtirildi. 
1840 – yilda Volni Palmer ismlikishi Filadelfiyada hozirgi zamon reklama 
agentliklariga o‘xshash agentlikka asos soldi. 1842–yilda Palmer mashhur 
gazetalardan katta chegirmali narxda bo‘sh sahifalarini sotib oldi va yuqori 
narxlarda reklama qiluvchilarga sota boshladi. Palmer faqat gazeta betlarini 
sotib olgan bo‘lib, reklama qanday qilib, qanday ko‘rinish va shaklda 
berilishi reklama beruvchilarlar ixtiyorida bo‘lgan. XIX asr oxirlariga kelib 
N.W.Ayer & Sons reklama agentligiga asos solindi va bu agentlik reklamani 
rejalashtirish, yaratish va reklama jarayonini boshqarish borasida taklif va 
yordamlar berardi. Xuddi shu davrda Fransiyada Charles-Louis Havas 
reklama agentligi ham faoliyat olib borayotgan bo‘lib, uning xizmat 
ko‘rsatish ko‘lami brokerlikni ham qamrab olgan edi. 
XX asr reklama tarixida tub burilish yasadi. Avvalo, reklama sohasida 
ayollar salmog‘i va vositasi ortib bordi. Dastlab, reklama agentliklari 
ayollardan yaratuvchanlik qobiliyati va uy-ro‘zg‘orga oid reklamalarda 
«onalar tanlovi” yoki «rafiqalaringiz tanlovi” kabi reklamalar uchun 
foydalangan bo‘lsalar, keyin ulardan turli xil ayollar tasvirlari orqali e’tirofni 
tortish yo‘liga o‘tadilar. Amerikada ayollarning ilk tasviri sovun reklamasida 
qo‘llanildi. 
Yangilik usulida yaratilgan dastlabki zamonaviy reklama 1920– 
yillarning boshida ishlangan tamaki reklamasi hisoblanadi. Zamonaviy 
reklamaning otasi sifatida Edvard Berniys Medisson Avenyu reklama 
agentligiga asos solgan. Jahon bo‘yicha tamaki savdosining tarqalishi va 
iste’molining ommalashishiga xuddi shu inson sababchi bo‘lgan.O‘sha 
paytda Bonzak deb atalgan yangi va katta hajmda sigareta o‘raydigan 
mashinaning sanoatda qo‘llanishi bozorda taklif hajmini keskin oshirib 
yuboradi va bu muammoni hal qilishni Edvard Berniys ajoyib reklamalari 
orqali bartaraf etadi.