Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Maqsadli marketing 
-
himoyalanganlik 
-
targ’ibot 
-
original (asl, qadr- 
qimmatli) 
Brend turi: 
-yakka tartibdagi yoki oilaviy 
-ishlab chiqaruvchi 
-diler 
Brend 
Joy 
Mahsulot 
G’oya 
9.2-rasm. 
Marketingning unsuri –mahsulot va xizmatlar 
 
Xaridorlarning sotib olish odatlariga asosan 
keng iste’mol tovar-lari 
quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
-Kundalik xarid tovarlari. Masalan, choy, tuz, tozalash vositalari, 
tamaki, sovun, gazeta va h.k. 
-Maxsus 
talab 
etiladigan 
tovarlar. 
Masalan, 
erkaklar 
kostyumi,avtomobillar, modadagi tovarlar. 
Sanoatda ishlatiladigan tovarlar. 
Ular ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi va yangi qiymatyaratish 
darajasiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
-
materiallar va detallar;
-
kapital shaklidagi mulk (inshootlar, yordamchi dastgohlar);
-
yordamchi materiallar va xizmatlar. Ular tayyor mahsulotning asosini 
tashkil etmaydi, uning sifati, ko‘rinishi, xususiyatlarini oshiradi, mahsulotni 
tayyorlashga xizmat qiladi. Xarajat sifatida mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. 
Masalan, yozuv qog‘ozi, moylovchi yog‘lar, tosh- ko‘mir – yoqilg‘i sifatida, 
qalamlar, ip, podkladka materiallari va h.k.
Tayyor mahsulot asosini xomashyo va yarim fabrikatlar, detallar tashkil 
etadi. Mahsulot ishlab chiqarish rejasi (programmasi) korxonani rivojlantirish 
rejasining yoki biznes rejaning eng muhim qismi hisob- lanadi. Rejaning bu 
qismida ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulot hajmi uning turlari, navi 
va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxona majburiyatlari ko‘rsatiladi. 
Mahsulot ishlab chiqarish rejasida natural ko‘rsatkichlar muhim o‘rin 
tutadi. Masalan, tonna, metr, kilobayt, soat, kubmetr kabi ko‘rsat- kichlar. 
Ular yordamida har bir mahsulot turi bo‘yicha kimga qancha miqdorda 
mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini, mahsulot birligi uchun ketadigan ish 
vaqti yoki energiya xarajatlari, mehnat sarf-xarajat- lari (xomashyo, 
materiallar, yoqilg‘i) miqdorining me’yorini bilish mumkin bo‘ladi. Bundan 
fizik, moddiy mahsulot, xizmat 
xususiyatlari, afzalliklari, sifat 
darajasi, aksessuarlar, o’rnatish, 
qo’llanmalar 

---

197 
tashqari natural ko‘rsatkichlar yordamida korxonada xomashyo materiallarga 
ishchi-xizmatchilarga bo‘lgan talabni, mehnat haqi to‘lovlari miqdori, har 
birining mahsulot uchun mehnat haqi (bahosini) to‘lovini aniqlash, ishlab 
chiqarishdagi barcha bo‘g‘inlar (uchastkalar) o‘rtasida mutanosiblikni 
ta’minlash, 
ishlab 
chiqarishni 
tashkil 
etish 
shakllarini 
– 
(konsentratsiyalashtirish, 
ixtisos- 
lashtirish, 
kooperativlashtirish, 
kombinatlashtirish) tanlash, xomashyo resurslari bilan ta’minlash, ularning 
zaxiralarini miqdorini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Natural ko‘rsatkichlar 
korxona va tarmoqlarning o‘ziga xos tomonlarini, xususiyatlarini ham ifoda 
etadi. Ishlab chiqarishni rag‘batlantirishga yordam beradi. Bularning 
hammasi ishlab chiqarishni rejalashtirish jarayonida albatta hisobga olinishi 
zarur. Aks holda ishlab chiqarish jarayonida yil davomida uzilishlar, turib 
qolishlar, natijada ish vaqti, dastgohlar unumdorligi, quvvatidan va boshqa 
resurs- lardan foydalanish samarasiz bo‘lib chiqadi, unumsiz xarajatlar paydo 
bo‘ladi. Shuning uchun mahsulot miqdorini uning xususiyatlari va sifatini 
to‘g‘ri va to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar to‘g‘ri tanlab olinishi lozim. 
Masalan, gazlamalarni pogon va metrlarda, gilamlarni – kv.m. va dona 
hisobida, g‘ishtni – donada ishlab chiqarish rejalashtirila- di. 
Mashinasozlikda dastgohlar, mashinalar, uskunalarning iste’molga 
yaroqli xususiyatlarini to‘laroq ifoda etuvchi ko‘rsatkichlar ishlatiladi. 
Masalan, yigiruv mashinalari dona hisobidan tashqari ming yigiruv veretenda 
o‘lchanadi, o‘zgaruvchan tok generatorlari dona va ming kilovatt, 
elektrovozlar – dona va ming ot kuchi, akkumulyatorlar – dona va mln. 
amper soat, skreperlar – nafar va cho‘michining hajmi ming kub m. 
hisobida o‘lchanadi. 
Qora va rangli metallurgiyada mahsulot sifatiga bozor tomonidan yuqori 
darajada talablar qo‘yilmoqda. Masalan, metall tarkibi sifatini yaxshilash, 
prokat va trubalarning tarkibida umuman metall hajmini,tonnadagi og‘irligini 
kamaytirib, ularning yuqori sifatdagilarini va tonnali bo‘lganlarini salmog‘ini 
oshirishga zaruriyat tug‘ilmoqda. 
Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish va uni iste’molchiga yetkazib berish 
ular tarkibida shartli birlik o‘rniga oziqa moddalar mavjudligini hisobga 
olgan holda amalga oshiriladi, demak mahsulotning iste’mol qiymati, 
iste’molga yaroqlilik darajasi yuqori o‘ringa qo‘yiladi. Buyurtmachilar 
portfelini shakllantirishda ular talabiga ko‘ra mahsulot ishlab chiqarish 
natural o‘lchovlarda (reja tuzishda) mahsulot turi vanavi (nomenklaturasi 
va assortimenti) tushunchalari muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Biz kundalik hayotimizda turli iste’mol ehtiyojlarimizni qondirish uchun 
turli tovarlar guruhlaridan ma’lum assortimentdagi tovarlarni tanlaymiz. 
Tovar iste’molchilar xohishiga qancha ko‘p mos kelsa, ishlab chiqaruvchi 
shuncha ko‘p muvaffaqiyatga erishadi. Gap shundaki, ishlab chiqaruvchilar 
iste’molchilarni izlab topishlari, ularning talablarini yuzaga chiqarishlari, 
keyin shu tovarni yaratishlari va sotishlari zarur.