Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

8.4.
 
Iste’molchilarning guruhlanishi va ularning xulq-atvoriga ta’sir 
qiluvchi omillar 
 
Marketing asosini inson ehtiyojlari va inson talablari g‘oyalari tashkil 
etadi. 
Iste’molchi – tovarlarni sotish uchun emas, shaxsiy ehtiyoji uchun 
foydalanadigan bozor subyekti. Iste’molchi hamisha ham xaridor bo‘la- 
vermaydi. 
Turli belgilar asosida iste’molchining turli xili ajratiladi. 
Tovarning maqsadli vazifasi bo‘yicha: individual iste’molchilar (shaxsiy 
maqsadlar uchun); muassasa (kasbiy faolityatni tashkil etish uchun); ishlab 
chiqarish iste’molchilari (ishlab chiqarish maqsadlarida). 
Tovarni uning hayot siklining turli bosqichlarida sotib olishga 
tayyorligiga ko‘ra novator iste’molchilar, erta muxlis bo‘luvchilar (joriy 
etish), ertangi ko‘pchilik (o‘sish), kechikkan ko‘pchilik (yetuklik), orqada 
qoluvchi qoloq (tanazzul) – iste’molchilarga ajratiladi. 
Psixologik o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra: ekstravertlar (jamiyat- ning 
faol, ijodiy, hayotni sevuvchi) va introvertlar (taqlid qiluvchilar, 
konservatorlar), sangviniklar, xoleriklar, flegmatiklar, melanxoliklar. 
Narxga munosabati bo‘yicha: tejamkorlik, hech narsaga qiziqmay- 
diganlar, oqillar. 
Xarid vaqtida kirishimliligi bo‘yicha: xasis, loqayd, bamaylixotir 
iste’molchilar farqlanadi. 
Marketing tadqiqotlari davomida iste’molchilarni turlarga ajratish 
bozorda ishlovchi (xodim)ga uning xarakterli chizgilariga mos keluvchi 

---

168 
marketing kommunikatsiya vositalarini (tovar, narx, savdo (o‘tkazish) ishlab 
chiqish imkonini beradi. 
Iste’molchilarni o‘rganish qanday xaridorlar bozorni shakllantiradi, 
degan savolga javob beribgina qolmaydi. Shuningdek, ular nimani sotib 
olayapti? Nima uchun? Xarid jarayonida kim ishtirok etayapti? Qachon va 
qayerda sotib olayapti? kabilarni aniqlash ham muhim. 
Sanab o‘tilgan savollarga javoblar xaridorning xarid qobiliyatini 
modellashtirish 
imkonini 
beradi. 
Iste’molchilar xarid qobiliyatini 
(muomalasini) modellashtirish jarayoni quyidagilarning tahlilini o‘z ichiga 
oladi: 
-
xaridorlarning fe’l-atvorini aniqlovchi omillarni; 
-
tovarni xarid qilish jarayonini. 
Xaridorning xarid qobiliyati, ta’sir etuvchi tashqi omillarni ikkita katta 
guruhga ajratish mumkin: 
-
marketing kompleksi vositasida xaridorning xarid qobiliyati ta’sir 
etishi mumkin bo‘lgan marketing xizmati faoliyatiga bog‘liq bo‘luvchi: taklif 
qilinadigan tovarga, uning narxiga foydalaniladigan sotish (o‘tkazish) va 
yo‘naltirish tizimlariga; 
-
marketing xizmati faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan: iqtisodiy, 
demografik, tabiiy, ilmiy-texnikaviy, siyosiy, madaniy omillar. 
Bundan tashqari iste’molchining xarid qobiliyati uning ijtimoiy, 
shaxsiy, psixologik, madaniy xarakteristikalari bilan ham aniqlanadi. 
Yuqorida ko‘rsatilgan hamma omillar ko‘pincha xaridorning tovar sotib 
olish haqida bevosita xaridni amalga oshirgunga qadar qabul qilgan qarori 
jarayonini belgilab beradi. U beshta bosqichidan iborat: 
-
Ehtiyojni anglab yetish. 
-
Informatsiyalar qidirish. 
-
Qulay variantni tanlash. 
-
Xarid (sotib olish) haqida qaror qabul qilish. 
-
Xaridga reaksiya. 
Bu bosqichlarni bilish bozorda faoliyat yurituvchiga u yoki bu 
bosqichda o‘zini qanday tutish, uning marketing kuchi qanday bo‘lishi 
kerakligini tushunishga yordam beradi. Dastlabki uch bosqich ishlab 
chiqaruvchidan ma’lumotlar manbalarining kengaytirilgan diapazonini 
hisobga olgan holda o‘z mahsulotlari haqidagi ma’lumotlarni xaridorlar 
foydalanishi uchun tushunarli qilishni talab qiladi. Keyin tovarning tekin 
namunalarini ko‘rsatish (berish), reklama, servis, xaridorlarning xarid qilish 
haqidagi fikrlarini o‘rganish, tovarni almashtirish, pulni qaytarish, bozorga 
yanada sifatli tovar chiqarish zarur. 
Iste’molchilarni o‘rganishdan asosiy maqsad ularning ehtiyojini to‘laroq 
qondirish maqsadida talabini aniqlashdan iborat. 
Iste’molchilarning talabini to‘laroq qondirish uchun avvalo, mavjud 
ehtiyojlarni chuqur tahlil qilish, o‘sish qonuniyatlarini o‘rganish va yangi 

---

169 
ehtiyojlarning shakllanishi borasida ma’lumotlarga ega bo‘lishtalab etiladi. 
Iste’mol tovarlarini xarid qilish turli xaridorlar guruhi bo‘yicha turlicha 
xususiyatlarga ega. Bu odatda, xaridorning tayinli tovarga munosabati, xarid 
ishtiyoqi va fe’l — atvori (talabi) ga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi.