0
0
710
13000
0
0
610
16000
Jadvaldagi ma’lumotlarni grafikda aks ettiramiz.
P
1100
D
S
Q
0
2000 4000 60008000 10000
1 – chizma. Bir xil tovarga muvozanatli narxning hosil boʻlishi.
Mahsulot umumiy taklifini mumkin boʻlgan narxdagi umumiy talab miqdori
bilan
taqqoslab, muvozanatli narx tarmoq uchun 1110 soʻmni (muvozanatli
mahsulot miqdori 8000 birlikni tashkil qiladi) tahlilini aniqlaymiz.
Agar harajatlar yoki bozor talabida xech qanday oʻzgarish roʻy bermasa,
chizmadagi diagramma haqiqiy muvozanatli vaziyatni koʻrsatadi.
Sof raqobat sharoitida ishlab chiqarish omillariga narxlar ham talab va
taklifning nisbati bilan aniqlanadi.
Ammo resurslarga talab va shunga mos
ravishda baho narxiga tasir koʻrsatuvchi ikkita muhim holatni ta’kidlash zarur.
Birinchidan, iqtisodiy resurslarga talab xosila talab hisoblanadi, chunki mehnat,
kapital, er oxirgi oqibatda kishilarga kerakli iste’molchilik buyumlari ishlab
chiqarish uchun zarur. Demak, u yoki bu ishlab chiqarish omiliga talab, bu omillar
yordamida ishlab chiqaradigan tovarlarga boʻlgan talabga bogʻliq. Masalan, tikuvchi
mehnatiga talab, jamiyatining matoga boʻlgan talabi bilan aniqlanadi: sabzavot
etishtirish uchun yarokli boʻlgan
erga talab, sabzavotga boʻlgan talab bilan
aniqlanadi va x.k. Bu shuni bildiradiki, ma’lum omilga talab darajasi, shu omil
yordamida ishlab chiqariladigan tovar narxlariga va mahsulot yaratishdagi mazkur
omilning unumdorligiga bogʻliq.
Ikkinchidan, ishlab chiqarishning barcha omillari iqtisodiy va texno-logik
jihatdan oʻzaro bogʻliq, tovar ishlab chiqarish uchun
barcha uchta omil va ular
oʻrtasidagi ma’lum nisbat zarur. Har bir omilga talab hajmi, nafaqat mazkur omil
narxi darajasiga, balki boshqa resurslar narxi darajasiga ham bogʻliq: masalan,
mehnatga boʻlgan talab nafaqat ish haqi stavkasiga, balki mashina, xom ashyolar
qancha miqdorda sotib olinishi va ularning narxi qanday darajaligiga ham bogʻliq.
Qachonki, ishlab chiqarish ma’lum omilining narxi koʻtarilsa, unga talab (boshqa
sharoitlar oʻzgarmay qolganda) kamayadi,
boshqa omilga talab ortadi; maslan,
mehnat uchun ancha yuqori ish haqi, uni mashinalar bilan almashtirishga olib keladi.
Ishlab chiqarish har xil omillarining oʻzaro oʻrnini bosish imkoniyati, ularni
qoʻllashning harajatlarini va eng yuqori foydani ta’minlaydigan nisbatini
uygʻunlashtirish imkonini beradi.
Raqobat kurashi jarayonida talab va taklifning tebranishi, tovarlarga
narxlarning oʻzgarishi
oqibatida, daromadlarning ishlab chiqarish omillari egalari
oʻrtasida taqsimlanishi roʻy beradi. Masalan, donga talabning oʻsishi natijasida, uni
ishlab chiqarishni koʻpaytirishga ehtiyoj oʻsadi. Don etishtirish uchun yarokli
boʻlgan erlarga talab kengayadi, erning bahosi, renta oʻsadi. Bu ishlab chiqarish
mazkur omili egasining daromad oʻsishini bildiradi.
Sof monopoliya. Bunday sharoitda narxning shakllanishi oʻziga xos
xususiyatlariga ega boʻlib, bu xususiyat quyidagi holatlar
orqali yaqqol namoyon
boʻladi.
Birinchidan, sof monopoliya sharoitida narx qoʻshimcha ishlab chiqarilgan
mahsulotni sotishdan olinadigan pul daromaddan ortiq boʻladi.Bu shuni bildiradiki,
sof monopolist oʻz mahsulotini sotish hajmini faqat har bir keyingi mahsulot
birligiga ancha past narxlar belgilash orqali koʻpaytirishi mumkin. Narxning
pasayishi faqatgina qoʻshimcha sotilgan mahsulotga, emas balki mahsulotning
barcha boshqa birligi narxlariga ham ta’sir qiladi. Chunki har bir qoʻshimcha
sotilgan mahsulot birligi yalpi pul daromadga oʻzining kamroq narxi bilan qoʻshilib
boradi. Faraz qilaylik, monopolist 4 birlik mahsulotni 140 soʻmdan sotgan. U narxni
140 soʻmdan 130 soʻmga tushirib yana bitta mahsulot birligini sotishi mumkin va
shu orqali beshinchi mahsulotdan 130 soʻm narxda pul daromad oladi. Bu
qoʻshimcha sotilgan beshinchi mahsulotdan olingan foydadan 10 soʻm yoʻqotishini
bildiradi.
Qoʻshimcha mahsulot birligini sotish davomiy ravishda narxni 10 soʻmga
pasaytirish orqali borsa mahsulotning 11 birligi 80; 12 birligi esa 70 soʻmdan
sotilishi mumkin.
Ikkinchidan, monopolist narx belgilashda hukmronlik qiladi. Buning ma’nosi
shuki, monopolist mahsulotning yagona ishlab
chiqaruvchisi hisoblanadi, shu
sababli narx belgilashda nisbiy mustaqillikga ega. U bir vaqtda ishlab chiqarish
hajmi va narxni tanlaydi. Bu monopolist mahsulotiga narxni belgilashda bozor
kuchlaridan ozod ekanligini yoki haridor toʻliq monopolist xukumronligi ostida
boʻlishini bildirmaydi. Buni yuqoridagi tahlil ham tasdiqlaydi: yuqori narxlar
mahsulot sotishning ham hajmi bilan, past narxlar koʻp hajmi bilan bogʻliq.
Monopolist sotish hajmiga zarar etkazmasdan narxni oshira olmaydi yoki ancha past
narxlar belgilamasdan sotish hajmini koʻpaytira olmaydi.
Uchinchidan, monopolist xech qachon yalpi pul
daromadni kamaytiradigan
narx, mahsulot miqdori uygʻunlashuvini tanlamaydi. Chunki ancha past narxlar
ishlab chiqarishning katta hajmi va koʻpayib boruvchi yalpi harajatlar bilan bogʻliq.
Ancha past pul daromad va ancha yuqori harajatlar foydaning kamayishini bildiradi.
Shunday ekan, monopolist ishlab chiqarish hajmini mahsulotni sotishdan olinadigan
pul daromad, unga qilinadigan harajatga teng keladigan miqdorgacha oʻstirib boradi.
Mahsulotiga narxni ham shu darajada oʻrnatadi.
Umuman
aytganda,
monopolistik
raqobat
sharoitida
korxonalar
mahsulotlariga narx darajasi raqobatchilar soni va mahsulotning tabaqalashish
darajasiga bogʻliq boʻladi. Raqobatlashuvchilar soni qanchalik koʻp va
mahsulotning tabaqalanishi qanchalik kuchsiz boʻlsa, vaziyat sof raqobatga
shunchalik koʻproq yakinlashadi.
Toʻrtinchidan, monopolistik raqobatli bozorda resurslardan samarali
foydalanishga ham, ishlab chiqarish samaradorligiga ham erishib boʻlmaydi. Chunki
monopolistik xukmronlik,mahsulotlar ishlab chiqarish uchun resurslardan toʻliq
foydalanmaslikni keltirib chiqaradi.
Natijada korxonalar, mahsulotning ancha
samarali hajmiga qaraganda birmuncha kamroq mahsulot ishlab chiqaradi. Bu oʻz
navbatida, narxlarni sof raqobat sharoitdagiga qaraganda, bir muncha yuqori
oʻrnatishni bildiradi. Haqiqatdan, monopolistik raqobat sharoitida korxonalar uzoq
muddatli davrda me’yoridagi foydaga erishish uchun raqobatli narxlarga nisbatan
ancha yuqori narx belgilashi zarur boʻladi.
Beshinchidan, monopolistik raqobatga asoslangan koʻpchilik tarmoqlarda
narx va uning shakllanishi, sof raqobat sharoitidagidan unchalik koʻp farq qilmaydi.
Oligopolistik bozor sharoitidabir yoki bir
nechta ishlab chiqaruvchilar,
bozorning sezilarli hissasini nazorat qiladi. Oligopolistik firmalar soni odatda koʻp
boʻlmasligi sababli ulardan har birining harakati bozordagi boshqa firmalarning
axvoliga sezilarli ta’sir koʻrsatadi. Natijada har bir oligopolistik firma oʻzining
boshqalarga bogʻliqligini aniq sezadi.
Mahsulot turi boʻyicha odatda sof oligopoliya va tabaqalashgan oligopoliya
oʻzaro farklanadi. Bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi oligopoliya sof
oligopoliya deyiladi.
Bunday holda bozorda tovar narxlari bir xil boʻladi. Oligopoliyaning bunday
turiga kimyo sanoati mahsulotlari bozori, misol boʻla oladi. Bir xil funktsional
maqsaddagi xilma xil mahsulot ishlab chiqaruvchilar oligopoliya tabaqalashgan
oligopoliya deyiladi. Bunday oligopoliyaga avtomobil bozori misol boʻladi. Bunday
bozordagi bir xil boʻlmagan tovarlar guruhiga narxlar har xil oʻrnatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: