Tufelkaning og`iz teshigi atrofida uch qator membranalar joylashgan.
Membranalar tebranib, oziqni og`iz teshigi tomonga suradi. Infuzoriyalaming ко
`pchiligi har qanday suv havzasida ham uchraydigan bakteriyalar, o `simliklaming
chiriyotgan bo`laklari, mayda suv o `tlari bilan oziqlanadi. Ulaming og`iz
teshigi
doimo ochiq boiganidan halqumga suv oqimi bilan kelgan har qanday zarralar
(oziq uchun yaroqli boimasa ham) kelaveradi. Suv oqimi bilan kelgan zarrachalar
halqumning tubiga cho`kib qoladi. Bu chokkmagaendoplazmadan biroz suyuqlik
ajralishi bilan hazm vakuoli hosil bo`ladi. Oziqga to`lgan vakuol halqumdan
ajralib, endoplazmaga o`tadi va sitoplazma oqimi bilan tana ichida aylanib yuradi.
Endoplazmada bir necha vakuol boiishi mumkin. Vakuollar harakati davomida
endoplazmadan ajraladigan fermentlar ta`sirida oziq hazm b o iib , sitoplazmaga
so`riladi. Hazm boimaydigan oziq qoldiqlari tananing keying qismida joylashgan
maxsus chiqarish teshikchasi -
poroshitsa
orqali sitoplazmadan chiqarib tashlanadi.
Tufelkaning ovqat hazm qilish vakuollari 1,5-2 daqiqada hosil b oiib turadi.
Dastlab hazm vakuol ichidagi muhit kislotali, hazm
boiish jarayonining keyingi
davrlarida ishqoriy boiadi. Bu ko`p hujayrali hayvonlar ichagi oziq moddalaming
hazm boiish jarayoniga o `xshab ketadi. Tufelka hayoti davomida to`xtovsiz
oziqlanadi. Yirtqich infuzoriyalarning og`iz teshigi faqat oziq yutilishidan oldin
ochiladi. Ulaming halqumi pishiq va elastik tayoqchalardan tarkib topganxalqa
bilan o `ralgan. Tayoqchalar tomoqdan oziq o`tadigan vaqtda tayanch vazifasini
bajaradi.
Shunday qilib, infuzoriyalar ham boshqa bir hujayralilar singari fagotsitoz
oziqlanadi. Oziq hujayra ichiga yutilib, uning sitoplazmasi ajratib chiqaradigan
fermentlar ta`sirida hazm bo`ladi. Aksariyat ko`pchilik infuzoriyalar ektoplazma va
endoplazmasi chegarasidaqisqaruvchi vakuollar bor.
Ayrim sodda tuzilgan
vakillarida vakuol
xuddi amyoba yoki xivchinlilarga o `xshash oddiy pufakchadan iborat. Lekin
ko`pchilik infuzoriyalarning qisqaruvchi vakuoli ancha murakkab tuzilgan
sistemani hosil qiladi. Tufelkaning ikkita qisqaruvchi vakuoli tanasining oldingi va
keying qismida joylashgan. Har qaysi vakuol markaziy rezervuardan va rezervuar
atrofida radial joylashgan 5-7 ta yig`uvchi naylardan iborat. Rezervuar juda
ingichka naycha orqali tashqi muhit bilan bogiangan. Sitoplazmadan ajralayotgan
suyuqlik dastlab yig`uvchi naylarda to `planadi. Ular qisqarganda suyuqlik
rezervuarga o`tib, uni
to id ira d i. So`ngra rezervuar qisqarib, suyuqlik naycha orqali tashqariga chiqarib
yuboriladi. Yig`uvchi naylar va rezervuar faqat suyuqlikka toigan davrdagina aniq
ko`rinadigan bo`iadi. Odatda oldingi va keyingi vakuollar galma-galdan qisqarib
turadi. Tufelka vakuolining pulsatsiya sikli uy haroratida 10-15 sekund davom
etadi. Dengizda yashovchi va parazit infuzoriyalaming qisqaruvchi vakuoli
qisqarishi ancha sekin sodir bo`ladi. Qisqaruvchi vakuollar osmoregulyatsiya
vazifasini bajaradi. Tufelka 40- 50 sekund davomida vakuollar orqali o `z
tanasi
hajmiga teng suyuqlikni
chiqarib tashlaydi. Shunday qilib, qisqaruvchi vakuollar yordamida og`iz teshigi va
pellikula orqali sitoplazmaga doimo o `tib turadigan suv chiqarib yuboriladi.
Elektron mikroskop ostida olib borilgan kuzatishlar qisqaruvchi vakuollar juda
mayda naychalar chigalidan tarkib topgan maxsus hujayra organoidi hisobiga
vujudga kelishini ko`rsatdi. Ko`pchilik infuzoriyalar kislorod miqdori har xil
bo`Igan muhitda hayot kechiraolishi mumkin. Masalan, odatda kislorodga boy
muhitda hayot kechiradigan tufelka, bu gaz juda kamayib ketgan muhitda ham
bemalol yashay oladi. Lekin bu jaiayonda aerob moddalar almashinuvi anaerob
almashinuv (glikoliz)ga o`tadi. Ayrim infuzoriyalar (masalan,
kavsh qaytaruvchi
sut emizuvchilar oshqozonida yashovchilar) faqat kislorodsiz muhitda yashay
oladi. Kislorod ular uchun zaharli hisoblanadi. Yadro infuzoriyalarda 2 katta yadro
- makronukleus va kichik yadrolar -
mikronukleuslardan
iborat, Tufelkaning
bittadan katta va kichik
yadrosi bor, ular ikkalasi ham tanasining o `rtasida joylashgan. Infuzoriyalar
makronukleusi har xil shaklda: yumaloq, loviyasimon (tufelka), taqasimon
(suvoyka),
zanjirsimon
(kamaycha)
bo`ladi.
Ko`pchilik
infuzoriyalar
makronukleusi xromatin (DNK)ga boy poliploidli bo`ladi. Makronukleus
xromosomalari
replikatsiya
(sonini ikki marta oshib ketishi) xususiyatiga ega.
Makronukleusning DNKsi mikronukleusnikiga nisbatan bir necha o `nlab; hatto
ming marta ko`p bo`ladi. Makronukleusning poliploidligi evolyutsiyajarayonida
kelib chiqqan bo`lib, odatda bir muncha murakkab tuzilgan turlar uchun xos.
Sodda tuzilgan infuzoriyalaming makronukleusi poliploidlik
xususiyatiga ega
emas. Poliploidlik yadro funksiyasining
kuchayishi bilan bog`liq bo`ladi. Makronukleus - vegetativ yadro, unda DNK
matritsasi (nusxasi) bo`yicha informatsion va boshqa RNKlar sintez qilinadi.
Sitoplazma ribosomalarida RNK yordamida oqsil sintezlanadi. Mikronukleus
yumaloq yoki tuxumga o `xshash bo`Iadi. Mikronukleuslar poliploid emas, unda
RNK sintez bo`Imaydi, lekin mikronukleuslar xromosomalari replikatsiya (ikki
barobar oshish) xususiyatiga ega bo`ladi. Mikronukleus xromosomalari irsiy
belgilami tashuvchi substrat hisoblanadi. Ko`payishi. Jinssiz ko`payish
infuzoriyalar tanasining ko`ndalangiga teng ikkiga boiinish yo`li bilan boradi.
Ko`pchilik
infuzoriyalarning
makronukleusida
jinssiz
ko`payishda
mitozgao`xshash jarayon sodir bo`ladi. Dastlab xromosomalar hosil boiadi,
ulaming soni ikki marta oshadi, lekin
yadro boiinmaydi. Yadro boiinmasdan xromosomalar sonining ortishi
endomitoz
deyiladi. Shundan so`ng infuzoriyalarning boiinishi boshlanadi. Xromosomalar
ingichkalashib (despiralizatsiya) ko`rinmaydigan bo iib qoladi. Makronukleus
cho`zilib, o `rtasi ingichkalashadi, xromosomalar Shunday qilib, avtogamiyani o `z
Ko`pchilik erkin yashovchi infuzoriyalar dengizlarda va chuchuk suv havzalarida
hayot kechiradi. Ulaming bir qismi suv planktonida muallaq yashaydi. Bentosda
hayot kechiradigan infuzoriyalar orasida suv tubida yoki suv o`simlikIarida
o`rmalab yuruvchi turlari ham ko`p uchraydi.
Psammofill infuzoriyalar
qirg`oq
yaqinidagi qum zarralari orasidagi kapillyar namlikda yashashga moslashgan.
Ulaming tanasi ingichka va uzun bo`lib, oldingi qismida kipriklar yaxshi
rivojlangan . Infuzoriyalar orasidao`troq yashovchi turlari ham bo`ladi. Ular
maxsus poyacha orqali suv tubidagi predmetlar, mollyuskalar yoki qisqichbaqalar
tanasiga yopishib oladi. Ко`pchilik infuzoriyalar bakteriyalar, chiriyotgan o
`simliklar qoldiqlari
va bir hujayrali suv o `tlari bilan oziqlanadi. Infuzoriyalar orasida haqiqiy o
`txo`rlari ham bor. Masalan, chuchuk suv infuzoriyalaridan biri Nassulla omata
faqat ipsimon ko`k-yashil suv o `tlari bilan oziqlanadi. Ayrim yirtqich infuzoriyalar
о `zidan yirikroq tufelkalami ham yutib yuborish qobiliyatiga ega. Yirtqich
didiniy
ning o `ljasi tufelkalardan bir necha marta kichik bo`ladi.
yangi hosil boiayotgan
ikkita yadrolar o`rtasidataqsimlanadi. Mikronukleus esa mitoz yo i i bilan ikkiga
boiinadi. Ana shundan keyin infuzoriya tanasi ikkiga boiinadi. Har ikki
infuzoriyadaham tanasining yetishmagan qismlari (og`iz apparati, kipriklar,
qisqaruvchi vakuolalar va boshqalar) qaytadan hosil boiadi. Normal uy haroratida
tufelka bir sutkada 1-2 marta
bo`linadi. Ko`pchilik infuzoriyalar jinssiz ko`payishdan oldin sista hosil qiladi.
Sista ichida
palintomiya
yo`li bilan infuzoriya tanasi yiriklashmasdan ketma-ket
boiinib, 4 ta yoki ko`proq juda mayda infuzoriyalar hosil qiladi. Sistadan yosh
infuzoriyalar chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
