Mavzu: infuzoriyalar tipi, tuzilishi, ko‘payishi va rivojlanishining asosiy xususiyatlari, klassifikatsiyasi. Kiprikli va so‘ruvchi infuzoriyalar sinflari. Parazit va simbioz yashovchi infuzoriyalar

 
8.1-rasm. Infuzoriyaning tashqi tuzilishi 8.2-rasm. Infuzoriya koloniyasi 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8.3-rasm. Xar-xil infuzoriyalar 8.4-rasm. Parazit infuzoriyalar 
 
 
 
 8.5-rasm. Infuzoriyaning ikkiga bo`linishi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Tufelkaning og`iz teshigi atrofida uch qator membranalar joylashgan. 
Membranalar tebranib, oziqni og`iz teshigi tomonga suradi. Infuzoriyalaming ко 
`pchiligi har qanday suv havzasida ham uchraydigan bakteriyalar, o `simliklaming 
chiriyotgan bo`laklari, mayda suv o `tlari bilan oziqlanadi. Ulaming og`iz teshigi 
doimo ochiq boiganidan halqumga suv oqimi bilan kelgan har qanday zarralar 
(oziq uchun yaroqli boimasa ham) kelaveradi. Suv oqimi bilan kelgan zarrachalar 
halqumning tubiga cho`kib qoladi. Bu chokkmagaendoplazmadan biroz suyuqlik 
ajralishi bilan hazm vakuoli hosil bo`ladi. Oziqga to`lgan vakuol halqumdan 
ajralib, endoplazmaga o`tadi va sitoplazma oqimi bilan tana ichida aylanib yuradi. 
Endoplazmada bir necha vakuol boiishi mumkin. Vakuollar harakati davomida 
endoplazmadan ajraladigan fermentlar ta`sirida oziq hazm b o iib , sitoplazmaga 
so`riladi. Hazm boimaydigan oziq qoldiqlari tananing keying qismida joylashgan 
maxsus chiqarish teshikchasi - 
poroshitsa 
orqali sitoplazmadan chiqarib tashlanadi. 
Tufelkaning ovqat hazm qilish vakuollari 1,5-2 daqiqada hosil b oiib turadi. 
Dastlab hazm vakuol ichidagi muhit kislotali, hazm boiish jarayonining keyingi 
davrlarida ishqoriy boiadi. Bu ko`p hujayrali hayvonlar ichagi oziq moddalaming 
hazm boiish jarayoniga o `xshab ketadi. Tufelka hayoti davomida to`xtovsiz 
oziqlanadi. Yirtqich infuzoriyalarning og`iz teshigi faqat oziq yutilishidan oldin 
ochiladi. Ulaming halqumi pishiq va elastik tayoqchalardan tarkib topganxalqa 
bilan o `ralgan. Tayoqchalar tomoqdan oziq o`tadigan vaqtda tayanch vazifasini 
bajaradi. Shunday qilib, infuzoriyalar ham boshqa bir hujayralilar singari fagotsitoz 
oziqlanadi. Oziq hujayra ichiga yutilib, uning sitoplazmasi ajratib chiqaradigan 
fermentlar ta`sirida hazm bo`ladi. Aksariyat ko`pchilik infuzoriyalar ektoplazma va 
endoplazmasi chegarasidaqisqaruvchi vakuollar bor. Ayrim sodda tuzilgan 
vakillarida vakuol 
xuddi amyoba yoki xivchinlilarga o `xshash oddiy pufakchadan iborat. Lekin
ko`pchilik infuzoriyalarning qisqaruvchi vakuoli ancha murakkab tuzilgan 
sistemani hosil qiladi. Tufelkaning ikkita qisqaruvchi vakuoli tanasining oldingi va 
keying qismida joylashgan. Har qaysi vakuol markaziy rezervuardan va rezervuar 
atrofida radial joylashgan 5-7 ta yig`uvchi naylardan iborat. Rezervuar juda 
ingichka naycha orqali tashqi muhit bilan bogiangan. Sitoplazmadan ajralayotgan 
suyuqlik dastlab yig`uvchi naylarda to `planadi. Ular qisqarganda suyuqlik 
rezervuarga o`tib, uni 
to id ira d i. So`ngra rezervuar qisqarib, suyuqlik naycha orqali tashqariga chiqarib 
yuboriladi. Yig`uvchi naylar va rezervuar faqat suyuqlikka toigan davrdagina aniq 
ko`rinadigan bo`iadi. Odatda oldingi va keyingi vakuollar galma-galdan qisqarib 
turadi. Tufelka vakuolining pulsatsiya sikli uy haroratida 10-15 sekund davom 
etadi. Dengizda yashovchi va parazit infuzoriyalaming qisqaruvchi vakuoli 
qisqarishi ancha sekin sodir bo`ladi. Qisqaruvchi vakuollar osmoregulyatsiya 
vazifasini bajaradi. Tufelka 40- 50 sekund davomida vakuollar orqali o `z tanasi 
hajmiga teng suyuqlikni 
chiqarib tashlaydi. Shunday qilib, qisqaruvchi vakuollar yordamida og`iz teshigi va 
pellikula orqali sitoplazmaga doimo o `tib turadigan suv chiqarib yuboriladi. 
Elektron mikroskop ostida olib borilgan kuzatishlar qisqaruvchi vakuollar juda 
mayda naychalar chigalidan tarkib topgan maxsus hujayra organoidi hisobiga 

---

vujudga kelishini ko`rsatdi. Ko`pchilik infuzoriyalar kislorod miqdori har xil 
bo`Igan muhitda hayot kechiraolishi mumkin. Masalan, odatda kislorodga boy 
muhitda hayot kechiradigan tufelka, bu gaz juda kamayib ketgan muhitda ham 
bemalol yashay oladi. Lekin bu jaiayonda aerob moddalar almashinuvi anaerob 
almashinuv (glikoliz)ga o`tadi. Ayrim infuzoriyalar (masalan, kavsh qaytaruvchi 
sut emizuvchilar oshqozonida yashovchilar) faqat kislorodsiz muhitda yashay 
oladi. Kislorod ular uchun zaharli hisoblanadi. Yadro infuzoriyalarda 2 katta yadro 
- makronukleus va kichik yadrolar - 
mikronukleuslardan 
iborat, Tufelkaning 
bittadan katta va kichik 
yadrosi bor, ular ikkalasi ham tanasining o `rtasida joylashgan. Infuzoriyalar 
makronukleusi har xil shaklda: yumaloq, loviyasimon (tufelka), taqasimon 
(suvoyka), 
zanjirsimon 
(kamaycha) 
bo`ladi. 
Ko`pchilik 
infuzoriyalar 
makronukleusi xromatin (DNK)ga boy poliploidli bo`ladi. Makronukleus 
xromosomalari 
replikatsiya 
(sonini ikki marta oshib ketishi) xususiyatiga ega. 
Makronukleusning DNKsi mikronukleusnikiga nisbatan bir necha o `nlab; hatto 
ming marta ko`p bo`ladi. Makronukleusning poliploidligi evolyutsiyajarayonida 
kelib chiqqan bo`lib, odatda bir muncha murakkab tuzilgan turlar uchun xos. 
Sodda tuzilgan infuzoriyalaming makronukleusi poliploidlik xususiyatiga ega 
emas. Poliploidlik yadro funksiyasining 
kuchayishi bilan bog`liq bo`ladi. Makronukleus - vegetativ yadro, unda DNK 
matritsasi (nusxasi) bo`yicha informatsion va boshqa RNKlar sintez qilinadi. 
Sitoplazma ribosomalarida RNK yordamida oqsil sintezlanadi. Mikronukleus 
yumaloq yoki tuxumga o `xshash bo`Iadi. Mikronukleuslar poliploid emas, unda 
RNK sintez bo`Imaydi, lekin mikronukleuslar xromosomalari replikatsiya (ikki 
barobar oshish) xususiyatiga ega bo`ladi. Mikronukleus xromosomalari irsiy 
belgilami tashuvchi substrat hisoblanadi. Ko`payishi. Jinssiz ko`payish 
infuzoriyalar tanasining ko`ndalangiga teng ikkiga boiinish yo`li bilan boradi. 
Ko`pchilik 
infuzoriyalarning 
makronukleusida 
jinssiz 
ko`payishda 
mitozgao`xshash jarayon sodir bo`ladi. Dastlab xromosomalar hosil boiadi, 
ulaming soni ikki marta oshadi, lekin 
yadro boiinmaydi. Yadro boiinmasdan xromosomalar sonining ortishi 
endomitoz 
deyiladi. Shundan so`ng infuzoriyalarning boiinishi boshlanadi. Xromosomalar 
ingichkalashib (despiralizatsiya) ko`rinmaydigan bo iib qoladi. Makronukleus 
cho`zilib, o `rtasi ingichkalashadi, xromosomalar Shunday qilib, avtogamiyani o `z
Ko`pchilik erkin yashovchi infuzoriyalar dengizlarda va chuchuk suv havzalarida 
hayot kechiradi. Ulaming bir qismi suv planktonida muallaq yashaydi. Bentosda 
hayot kechiradigan infuzoriyalar orasida suv tubida yoki suv o`simlikIarida 
o`rmalab yuruvchi turlari ham ko`p uchraydi. 
Psammofill infuzoriyalar 
qirg`oq 
yaqinidagi qum zarralari orasidagi kapillyar namlikda yashashga moslashgan. 
Ulaming tanasi ingichka va uzun bo`lib, oldingi qismida kipriklar yaxshi 
rivojlangan . Infuzoriyalar orasidao`troq yashovchi turlari ham bo`ladi. Ular 
maxsus poyacha orqali suv tubidagi predmetlar, mollyuskalar yoki qisqichbaqalar 
tanasiga yopishib oladi. Ко`pchilik infuzoriyalar bakteriyalar, chiriyotgan o 
`simliklar qoldiqlari 

---

va bir hujayrali suv o `tlari bilan oziqlanadi. Infuzoriyalar orasida haqiqiy o 
`txo`rlari ham bor. Masalan, chuchuk suv infuzoriyalaridan biri Nassulla omata 
faqat ipsimon ko`k-yashil suv o `tlari bilan oziqlanadi. Ayrim yirtqich infuzoriyalar 
о `zidan yirikroq tufelkalami ham yutib yuborish qobiliyatiga ega. Yirtqich 
didiniy 
ning o `ljasi tufelkalardan bir necha marta kichik bo`ladi. yangi hosil boiayotgan 
ikkita yadrolar o`rtasidataqsimlanadi. Mikronukleus esa mitoz yo i i bilan ikkiga 
boiinadi. Ana shundan keyin infuzoriya tanasi ikkiga boiinadi. Har ikki 
infuzoriyadaham tanasining yetishmagan qismlari (og`iz apparati, kipriklar, 
qisqaruvchi vakuolalar va boshqalar) qaytadan hosil boiadi. Normal uy haroratida 
tufelka bir sutkada 1-2 marta 
bo`linadi. Ko`pchilik infuzoriyalar jinssiz ko`payishdan oldin sista hosil qiladi. 
Sista ichida 
palintomiya
yo`li bilan infuzoriya tanasi yiriklashmasdan ketma-ket 
boiinib, 4 ta yoki ko`proq juda mayda infuzoriyalar hosil qiladi. Sistadan yosh 
infuzoriyalar chiqadi.