UCHINCHI BO LIM
INSON VA FUQAROLARNING ASOSIY
HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI
VIII bob.
Shaxs va fuqarolikka taalluqli um um iy qoi-
dalar. Fuqarolik
l-§ . S h a x sn in g huquqiy maqomi
Konstitutsiyaviy huquqda sh a x s n in g huquqiy m aqom i masala-
si m arkaziy masalalardandir. O 'zbekiston K onstitutsiyasida shaxs
n in g huquqiy m aqom iga taalluqli yetarli darajada n o rm alar mavjud.
S haxs huquqiy m aqo m in in g qanday bo'lishiga,
e n g avvalo,
K onstitutsiyaning 13-moddasidagi qoidalar t a ’sir etadi. Bu shaxs
n in g huquqiy holatini belgilashda bosh prinsipdir. U nga asosan,
inson, u n in g erkinligi, s h a ’ni, qadr-qim mati va boshqa daxlsiz
huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Inson va s h a x s tushunchalari
asosan bir m a ’noni berishini nazarda tu tsa k , bu qoida insonga
ham taalluqlidir.
S h a x sn in g huquqiy maqomi deganda,
s h a x s n in g huquqlari,
erkinliklari, burchlari yig'indisi tushuniladi. H a r bir jamiyatda
shaxs bilan davlat o'rtasida o'rnatilgan m u n o sab at shaxsning
huquq у maqomiga t a ’sir qilsa, boshqa to m o n d an s h a x s n in g huqu
qiy maqomi davlat m unosabatiga t a ’sir qiladi.
S h ax sn in g huquqiy holati masalasida u n in g konsti tutsiyavi y
huquq va erkinliklari ham da burchlari darajasi, miqdori muhim
rol o'ynaydi. Shuningdek, s h a x s n in g huquqiy holatini aniqlashda
fuqarolik masalasi alohida aham iyatga ega.
Bu m asalalar O'zbekiston Konstitutsiyasida yetarlicha ta rtib
g a solingan.
S h a x s n in g huquqiy holati K o nstitutsiyaning V bobi (Umumiy
qoidalar) 18-moddasida quyidagicha belgilangan: “O'zbekiston
Respublikasida barcha fuqarolar bir xil
huquq va erkinliklarga ega
bo'lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi,
128
www.ziyouz.com kutubxonasi
shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan q a t’i nazar qonun oldida tengdir-
lar” Bu s h a x s n in g (birinchi navbatda, shaxs fuqarodir) mavqeyini,
tengligini t a ’minlovchi asosiy huquqiy normadir. Bu yerda s h a x s
ning tengligiga qonun oldidagi tenglik sifatida qaralmoqda. H ar
bir kishining qonun oldidagi tengligi adolat prinsipining o'zagidir.
S h a x s n in g qonun oldida tengligiga hech qanday holat (bu ho-
latlar Konstitutsiyada sanab o'tilgan) ta ’sir qila olmaydi. Qonun
oldida tenglik s h a x s n in g huquq, erkinliklardan foydalanishda ham
teng
ekanligini, sh uningdek burchlarni bajarishda ham tenglik
bo'lishini nazarda tutadi. Demak, bu norma s h ax sn ing huquqiy
holatini belgilashda asosiy o‘lchovdir.
Shu bilan birga, jamiyat va davlatning insonparvarlik mohi-
yatidan kelib chiqib, K onstitutsiyaning o'zida, adolat prinsiplari-
ga mos ravishda, ayrim shaxslarga
imtiyozlar belgilanishi ham
ko'rsatib qo'yilgan. Bunda imtiyozlar faqat qonun asosida bo‘lishi
alohida qayd qilinadi (18-moddaning ikkinchi xatboshisi).
Imtiyozlar qonun asosida bo‘lishining, ijtimoiy adolat prinsip-
lariga mos tushishi, m am lakatda yashovchi yordamga muhtoj,
jismoniy jihatdan zaif toifali kishilargagina imtiyoz berilishini na
zarda tutadi.
Konstitutsiyaga asosan, qonuniy asosda 0 ‘zbekistonda ayol-
lar, bolalar, nogironlar, yolg'iz qariyalar imtiyozga ega bo'lib, bu
imtiyoz aso san iqtisodiy jihatdan qo'llaniladi.
Shaxsning huquqiy holatini huquqlar, erkinliklar hamda burchlar
yig'indisi deb ay tg an edik. Bu masala ya’ni
huquq va burchlar-
ning o'zaro bog'liqliligini Konstitutsiyaning 19-moddasi qoidalarida
ham ko'rish mumkin. Unda qayd qilinishicha, fuqarolar va davlat
bir-biriga nisbatan bo'lgan huquqlari va burchlari bilan o'zaro
bog*liqdirlar. Ya’ni, fuqaro huquqqa ega bo'lsa, uni t a ’minlash
burchi davlatda bo'ladi. Fuqarolarni, konstitutsiyaviy burchlarga
ega bo'Iishi, davlatni fuqarolardan shu burchlarga amal qilishini
talab qilish huquqini keltirib chiqaradi.
Konstitutsiyaning shu moddasi qoidalari yana fuqarolarning
Konstitutsiya va qonunlarda belgilab qo'yilgan huquqlari daxl
siz ekanligini, ulardan sud qarorisiz
m ahrum etishga yoki ularni
cheklab qo'yishga hech kim haqli emasligini belgilaydi.
129
www.ziyouz.com kutubxonasi
Fuqarolarn in g konstitutsiyaviy va boshqa qonuniy huquqlari
daxlsizligi konstitutsiyaviy aso sda belgilangan. D em ak, ulardan
m a h r u m qilishga, ch ek lash g a hech k im n in g haqqi yo‘q. Konsti
tu tsiy a fuqarolarning huquqini faqatgina sud tartibida cheklashga
ru x s a t beradi. Cheklash qonuniy, asosli bo'lishi kerak, bu sud qa-
rorida asoslantirilishi zarur.
K onstitutsiyaning 20-m oddasida: “F uqarolar o'z huquq va
erkinliklarini am alg a oshirishda
boshqa sh a x s la rn in g , davlat va
ja m iy atn in g qonuniy m anfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur
yetkazm asliklari s h a r t ”, - deb m u s ta h k a m la n g a n .
B oshqalarning m an fa atig a (fuqaro, jam iyat, davlat manfaati)
zarar yetkazilsa, z a ra r y e tk a z g a n fuqaroning huquqi cheklanadi,
sud qaroriga aso san s h u n d ay hollarda ham d a xavfsizlik nuqtayi
nazaridan fuqarolar h u q u q larin in g cheklanishi
m um kinligi xalqaro
huquqiy hujjatlarda ham qayd qilingan bo'lib, Konstitutsiyaning
m a zk u r norm asi xalqaro n o rm alarg a ham to'la mos keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
