Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал – хоразмий номли урганч давлат университети

Шакллантирувчи экспериментда ўқувчиларнинг интеллектуал 
хусусиятлари бўйича корреляцион боғланиш кўрсаткичлари 
 
Синтетик Ғоявий Прагматик Аналитик Реалистик Лабиллик 
Синтетик
1 
0,357* 
0,422** 
0,311* 
0,269* 
0,350* 
Ғоявий 
1 
0,360* 
0,351* 
0,420** 
0,127 
Прагматик 
1 
0,379** 
0,248 
0,161 
Аналитик 
1 
0,320* 
0,392** 
Реалистик 
1 
0,358* 
Лабиллик 
1 
** p<0,01; * p<0,05. 
таълим босқичлари бўйича индивидуал ѐндашувни амалга оширишда
айрим хусусий масалаларга ойдинлик киритишни тақозо этди. Биринчи 
босқич 
субъектларида 
интеллектнинг 
“синтетиклик” 
хусусияти 
“прагматиклик”, “реалистик”, “лабиллик” билан ижобий муносабатларни 
намоѐн қила олмади. Бундан шу нарса кўринадики, ўқувчиларнинг 
умумтаълим фанлари билан бир қаторда касбий фаолиятига кириб 

---

99 
боришидаги ѐки янги таълим муассасаси билан боғлиқ ижтимоий муҳитнинг 
ўзгариши ҳамда мослашув жараѐнининг қийин кечиши масаланинг бундай 
кўриниш олишга сабаб бўлиб қолаѐтгандек тарзда воқеликни акс эттирди. Бу 
ҳолат уларни ўрта умумтаълим мактабидан ўрта махсус, касб-ҳунар 
таълимига 
ўтиш 
жараѐнидаги 
узвийликни 
таъминлашда 
таҳсил 
олувчиларнинг ижтимоий мослашуви масаласини психологик жиҳатдан 
ўрганиш лозим, деган мулоҳазани келтириб чиқармоқда. Масаланинг бу 
жиҳатлари алоҳида тадқиқот предмети бўлишига ҳеч қандай шак-шубҳа йўқ, 
деб ҳисоблаймиз.
Ўқувчиларнинг интеллектуал хусусиятларини таққослаганда, улар 
таълим 
жараѐнида 
“ғоявийлик” 
билан 
“лабиллик”ни 
(r=0,127); 
“прагматиклик” билан “лабиллик”ни (r=0,161) боғлай олмаѐтганликлари 
кузатилди. Бу эса, бизнинг коллеждаги таълим жараѐнини ташкил этиш билан 
ўқувчиларнинг ўзини ўзи шахс сифатида камол топтиришда мутаносиблик 
кўзга ташланмаган, деган хулосага олиб келмоқда. Демак, таълим жараѐнида 
ўқувчиларнинг ўзлаштиришида уларнинг индивидуал хусусиятлари билан 
ижтимоий муносабатлари ўртасида мутаносибликни таъминлаш муаммоси 
ҳам кўндалак бўлиб қолмоқда. Бундан шу нарса кўринадики, таълим 
жараѐнида ўқувчиларнинг интеллектуал ўсишини таъминлаш учун қисқа 
муддатли психокоррекцион дастурни ўзи билан чекланиб бўлмас экан, чунки 
бунинг учун коллеж психологи ва педагоглари “консилиуми” хулосалари 
асосида уларни белгиланган меъѐрдан ўқув фаолиятида ортда қолишларининг
индивидуал режаларини тузиш ҳам шарт эканлигидан далолат бермоқда. 
Шакллантирувчи экспериментдан кейинги ўқувчиларнинг интеллектуал 
хусусиятларини баҳолаш сифатлар орасида изчил боғланишга эришган 
ҳолатлар ҳам етарли даражада. Биз юқорида ўқувчилар характерининг 
интеллектуал хусусиятларини умумий шакллантирилган ҳолатини таҳлил 
этган бўлсак, уларнинг алоҳида таълим босқичлари бўйича ўсиш 

---

100 
динамикасига ҳам эътибор қаратиш лозим, деган хулосага ҳам келдик (3.2.4-, 
3.2.5-, 3.2.6-жадваллар). 
Биз бир нарсани эътироф этишимиз керакки, кўпинча ўқувчиларга таълим 
жараѐнида йўналиш беришда ўқитувчиларнинг фаолсизлиги ѐки ўқувчилар 
психологиясига хос жиҳатларни таҳлил этиш маҳоратининг етишмаганлиги 
туфайли ақлий ривожланишда сустликларни келтириб чиқармоқда. Чунки, 
бизнинг психологик тренинг дастурларимиз, ўқувчиларнинг ўз устида 
ишлашига, уларнинг фикрлашида рўѐбга чиқмаган айрим жабҳаларни юзага 
чиқишига сабаб бўлди. 
Ўқувчиларнинг барча босқичлар бўйича натижаларида ижобий 
ўзгаришларни кузатиш имконига эга бўлдик. Биринчи босқич ўқувчиларида 
синтетик тафаккурлаш стили ўз ўрнида “ғоявий” фикрлаш (r=0,515, p<0,05), 
прагматик (r=0,374, p<0,05) билан ўзаро алоқадорликни таъминлашга
3.2.4-жадвал