01 умичт ўқув қул

Moyli urug’ 
 
O’rtacha o’lchami, mm 
uzunligi 
kengligi (diametr) 
qalinligi 
 
uzunchoq shaklida 
Kungaboqar 
10,7...14,7 
5,0...5,8 
3,1...3,5 
Paxta chigiti 
8,4...9,6 
5,2 
4,6 
Zig’ir 
3,7...3,8 
1,8...3,2 
0,9...1,5 
Maxsar 
5,5 
3,5 
Kunjut 
3,2 
2,2 
1,0 
Kanakunjut (kulrang) 
11,2...14,7 
5,6...9,5 
5,5...6,7 
shar shaklida 
Soya 
5,3…6,4 
Oq xantal 
2,5 
Qora xantal 
1,0 
Raps 
2,0 
ellipssimon (chechevitsasimon) 
Nasha 
4,6 
3,5 
Moyli urug’larni begona aralashmalardan tozalashda, o’lchamlari bo’yicha 
saralashda va maydalab tarkibiy qismlaga ajratishda ularning geometrik o’lchamlari 
muhim ahamiyatga ega. Elaklarni tanlashda urug’larning o’rtacha o’lchami yoki 
uning o’zgarish oralig’i bilan bir qatorda, uning xarakteri ham muhim ahamiyatga 
ega. Moyli urug’larning o’lchamini xarakterini o’zgarishi variatsion statistika usuli 
bilan aniqlanadi. Uning mazmuni quyidagicha. 
Urug’dan o’rtacha namuna olinadi va bu namunadan 300-500 dona urug’ olinib, 
ularning o’lchamlari o’lchanadi.
O’lchami o’lchangan urug’, o’rganilayotgan ko’rsatkichi (misol uchun, uzunligi, 
kengligi yoki qalinligi) bo’yicha sinflarga bo’linadi. Sinflar soni 8 dan 15 gacha va 
undan ko’p bo’lishi mumkin. Har bir guruhga kiruvchi urug’lar son bilan yoki foiz 

---

14 
miqdorida ifodalanadi. O’lchov natijalari to’g’ri koordinatali grafikga qo’yiladi, 
bunda hosil bo’lgan variatsion qatorning grafigiga gistogramma deyiladi.
Urug‘lar o‘lchamlari xaqida to‘liq ma’lumot korrelyatsion jadvallardan olish 
mumkin. Har bir jadval uchta qismga bo‘lingan bo‘lib yuqori va chap qismlarida 
ma’lum o‘lcham uchun egri chizig‘lari (masalan, 1-rasmning yuqori qismida urug‘ 
qalinligi, 2-rasmning chap qismida eni) joylashadi. Chizmaning ordinata o’qlarida 
urug‘larning absolyut massasi (g) va takrorlanish tezligi (massaga nisbatan % 
hisobida) belgilaanadi. 
1-rasm. Kungaboqar urug‘lari eni va qalinligi uchun korrelyatsion jadvali:1-absolyut 
massaning eniga bog‘liqlikning egri chizig‘i; 2-urug‘ eni massa bo‘yicha taqsimlanishning egri 
chizig‘i; 3-absolyut massaning qalinligiga bog‘liqlikning egri chizig‘i; 4-urug‘ qalinligi massa 
bo‘yicha taqsimlanishning egri chizig‘i. 
Korrelyatsion jadvallar yordamida quyidagilarni aniqlash mumkin: 
-urug’ massaning tarkibida ma’lum o‘lchamdagi urug‘larning mavjudligi va 
ularni takrorlanishning umumiy foizi. Masalan, 1-rasmdan namuna tarkibida qalinligi 
3,0 dan 3,5 mm gacha bo’lgan urug‘lar miqdori 7,98 g, takrorlanish foizi 27 teng; 
-urug‘ning o’zgarmas o‘lchamida ma’lum o‘lchamning takrorlanish foizi; 
masalan, 2-rasmdan uzunligi 10,0 dan 10,5 mm gacha bo‘lgan urug’larning 

---

takrorlanish foizi qalinligi 3,0 dan 3,5 mm gacha bo‘lganda 0,18; qalinligi 3,5 dan 4,0 
mm gacha bo‘lganda 0,30; qalinligi 4,0 dan 4,5 m
xok. 
2-rasm. Kungaboqar urug‘lari qalinligi va uzunligi uchun korrelyatsion jadvali:
1-absolyut massaning qalinligiga bog‘liqlikning egri chizig‘i; 2
bo‘yicha taqsimlanishning egri chizig‘i; 
chizig‘i; 4-urug‘ uzunligi massa bo‘yicha taqsimlanishning egri chizig‘i.
 
Korrelyatsion jadvallar yordamida elaklar teshiklari o‘lchamlarini va elangan 
urug‘larning nazariy miqdorini aniqlash mumukin. Ma
dumaloq teshikli elaklarda elangan urug‘larning nazariy miqdori 80 % ni tashkil 
etishi mumkin. 
Moyli urug‘larning o‘lchamlari ularning texnologik xususiyatlariga ta’sir qiladi 
yirik urug‘larning texnologik xususiyatlari yuqor
mayda urug‘larida qobiq miqdori ko‘p, moy miqdori kam, gidrolitik fermentlar 
aktivligi va nafas olish jadalligi yuqori bo‘ladi. Shu sababli saqlash va qayta 
ishlashdan oldin moyli urug‘larni o‘lchamlari bo