Н. Қ. ЙЎлдошев, Г. Э. Захидов

иқтисодий – 
ижтимоийга 
бўлинади. Улар одатда синчиклаб танлаб олиниб улар етарлича 
кўп ѐки нисбатан кам бўлиши мумкин. Бу ўтказилаѐтган тадқиқотнинг 
кенглигига боғлиқдир. Минимум корхона салоҳиятининг 
иқтисодий
рақобатбардошлигини баҳолашга имкон берувчи бешта индикаторлар билан 
белгиланади. Яъни: ашѐвий ва ахборот ресурслари, иқтисодий кенглик вақт, 
технологиялар, даромадлар даражасидан фойдаланишнинг самарадорлиги. 
Ушбу индикаторлардан келиб чиққан ҳолда корхона салоҳияти иқтисодий 
рақобатбардошлигини баҳолашнинг у ѐки бу методикасини танлаш мумкин. 
Уларни аниқ мисолда намойиш қиламиз. 
Мисол. 
Индикаторлар ва уларга мос кўрсаткичлар сифатида қуйидагиларни 
оламиз: 
1)
Кдп( П
чп
) ва Крп (Р
а 
) коэффициентлари ўртасидаги нисбат, 
Д
пб+
Д
пф
Р
прим
бу ерда: ПЧП – корхонанинг соф фойдаси, қолган кўрсаткичлар – олдин 
қабул қилинган белгиланишларда. Бунда:
КР = Кдп max;
Kpn 
2)
корхонанинг соф фойдаси ва корхона иш жойларининг қиймати 
ўртасидаги нисбат (РМп): 
KT = П
чп
max 
РМ
П
Корхона иш жойининг ўртача йиллик қиймати асосий фондларнинг 
ўртача йиллик қиймати ва иш жойларининг ўртача йиллик сифати нисбати 
сифатида белгиланади. Корхонадаги иш жойлари умумий сонининг миқдори 
ходимларнинг ўртача йиллик сони ва иш жойларининг ҳисоблаб чиқилган 
коэффициент(иш жойларининг ўртача йиллик миқдорига бўлинган ходимлар 
сони)нинг нисбати каби белгиланади. 

---

371 
3)
корхонанинг балансли фойдаси (Пбп) ва ушбу товар бозор сиғими 
нисбати (ЕРп):
Пбп 
КЕ = ЕРп max 
Бозорнинг фойдали сиғими истеъмолчиларни товарга харид қилувчи 
йиғма пулли талаби билан талабнинг товарни ишлаб чиқариш ва сотишга 
кетадиган харажатларини қоплашга кетадиган қисмини ажратиб олинган 
ҳолда белгиланади. 
4)
Корхонанинг битта ходимга, шу жумладан корхона мулки 
эгаларининг ҳам, тўғри келадиган ялпи даромади (ВДрсп) ва умуман халқ 
хўжалиги бўйича фаолиятнинг тижорат соҳасида вужудга келган худди 
шундай даромад (ВДренк)нинг нисбати: 
Вдсп 
КД = ВДрен max 
5)
корхонанинг олинган ялпи даромадини ўлчаш учун лериод сифатида 
қабул қилинган вақт (t
вд
) ва ялпи даромадни икки марта кўпайтириш учун 
талаб қилинадиган вақт ( t
2вд
) ўртасидаги нисбат:
КУ = t
вд
max 
t
2вд 
Бу барча кўрсаткичлар рақиблардаги худди шундай меъѐрий ѐки 
ҳақиқий кўрсаткичлар билан солиштирилади. Шундай қилиб, солиштириш 
учун қабул қилинган индикаторларнинг ҳар бири бўйича корхона салоҳияти 
иқтисодий рақобатбардошлигининг шахсий даражаси ўлчанади: 
УКП = КР; УКТ + КТ; УКЕ + КЕ; УКД =КД УКУ = КУ 
КР
н/х
КТ
н/х
КЕ
н/х
КД
н/х
КУ
н/х
; 
бу ерда КР
н/х
, КТ
н/х
, КЕ
н/х
, КД
н/х
, КУ
н/
х рақиблардаги худди шундай меъѐрий 
ва ҳақиқий кўрсаткичлар. 

---

372 
Барча кўрсатилган индикаторлар (ѐки уларнинг бошқа мажмуаси) фақат 
мажмуавий ҳолда қуйидаги саволга жавоб беришга имкон беради: корхона 
салоҳияти қанчалик рақобатбардош? Барибир бундай индексларнинг ҳатто 
энг мукаммал мажмуасига эга бўлиш ҳам етарли бўлмайди. Яна рақобат 
курашининг турли даражалари ва уларга берилган индикаторларнинг 
миқдори ҳақидаги ахборотлар олиниши ва тартибга солиниши керак.
Ушбу мақсадлар учун аввало меъѐрий кўрсаткичлар ва корхона 
рақобатбардошлигининг даражаларини ажратиш зарур. Бундай даражалар 
тадқиқотнинг мақсадларига кўра, бир нечта бўлиши мумкин. Улардан энг 
муҳимларини ажратамиз. Бу жаҳон етакчиси (етакчи фирмалар учун 
индикаторларнинг аниқ миқдорларини акс эттирувчи кўрсаткичлар); жаҳон 
стандарти (эксперт йўли билан олинган меъѐрий кўрсаткичнинг ўртача 
даражаси, 
унга 
чиқиш 
корхонани 
эталон-мўлжаллар 
сафига 
киритилганлигини билдиради ); халқ хўжалиги етакчиси; халқ хўжалиги 
стандарти; соҳавий етакчилик; соҳавий стандарт даражалари; чегаравий 
даража 
(ундан 
кейин 
корхона 
рақобатбардош 
бўла 
олмайди). 
Рақобатбардошликнинг 
ҳар 
бир 
даражасига 
аниқ 
кўрсаткичлар 
кўринишидаги индикаторларнинг белгиланган мажмуаси мос келади. 
Уларнинг барчаси 
корхона салоҳияти рақобатбардошлигининг матрицасини
ташкил қиладилар, унда танлаб олинган кўрсаткичларнинг нисбий 
миқдорлари ва уларнинг фоизли-балли акс эттирилиши акс эттирилади 
(9.3.2-жадвал). 
Ушбу матрицани аниқ кўрсаткичлар билан тўлдириш осон иш эмас. У 
корхонада малакали ақлий марказни мавжуд бўлишини, рақиблар томонидан 
яширилган тижорат сирини қўшиш ва ўзиникини сақлаб қолиш ҳамда 
ахборот манбаларини, шу жумладан хорижникини қўшимча ўрганиш ва 
улардан фойдаланишни тақозо қилади. Ривожланган мамлакатларда - бу 
“олтин ѐқачалар”: маслаҳатчилар, менежерлар, олимлар, юристлар, тизим 
таҳлилчилари, ҳокимият ва ҳокимиятнинг парламент тузилмаларининг собиқ 

---

373 
аъзолари ва бошқаларнинг оддий иши бўлса ҳам. Бундай ишсиз обрўли ва 
ўзини ҳурмат қилувчи фирма бизнесдаги узоқ муваффақиятга умид қила 
олмайди. Бундай ишнинг сифати ва ҳажми кўпроқ фирманинг иқтисодий 
салоҳиятига боғлиқ ва етарлича оддий шаклда бўлиши мумкин. 
Рақобатбардошлик матрицасида бугунги энг юқори – эксперт йўли 
билан олинган индикаторнинг даражаси 100 % деб қабул қилинади ва шунга 
кўра 100 балл бўлади. Ушбу матрица асосида рақобатбардошлик даражасини 
ҳам алоҳида индикаторлар бўйича ва ҳам, умуман, уларнинг бутун мажмуаси 
бўйича балли ҳисобланишларини бериш мумкин. Бунда еттита эҳтимолий 
даражалардан 
танлаб 
олинган 
корхона 
салоҳияти 
иқтисодий 
рақобатбардошлигининг умумий ҳақиқий даражасини ҳисоблаш формуласи 
қуйидагича кўринишга эга: 
УЭКпф = КР
8б
+ КТ
8б
+ КЕ
8б
+ КД
8б
+ КУ
8б 
КР
уб
+ КТ
уб
+ КЕ
уб 
+ КД
уб 
+ КУ
уб
У - рақобатбардошликни баҳолаш учун танлаб олинган даража (У= 1, 
2,...,7). 
Рақобатбардошлик матрицаси унга киритилган ахборотлар қанчалик 
аниқ бўлса, шунчалик фойдали бўлади. Унинг асосида корхона салоҳияти 
захиралари ва йўқотишлари жадвалини тузиш ва унинг таҳлилини ўтказиш 
мақсадга мувофиқдир ( 9.3.2- жадвал). 
7 ва 8 қаторларда йўқотишлар минус белгиси билан акс эттирилади 
(улар – салоҳиятдан ажратилишдир). У ѐки бу индикаторнинг юқорироқ 
кўрсаткичи ва корхона ўзининг кўрсаткичи миқдори ўртасидаги фарқ 
корхона учун захиралар бўлади. Бу шуни билдирадики, у бир вақтнинг ўзида 
ҳам йўқотишларга ва ҳам захираларга эга бўла олмайди. Ё униси, ѐки буниси, 
Йўқотишлар бор жойда – резервлар йўқ (рақибларга соф ютқазиш). Резервлар 
бор жойда эса йўқотишлар йўқ (рақибларга шартли ютқазиш). Аммо 

---

374 
баҳоларнинг бутун мажмуаси бўйича, турган гапки, ҳам йўқотишлар ва ҳам 
захиралар бор. Хусусан,...(ва ҳ.к. ҳар қандай турдаги захиралар учун). Агар... 
(ва ҳ.к. ҳар қандай даражадаги барча йўқотишлар учун). Жадвал аниқ сонлар 
билан тўлдирилган ҳолда қуйидагиларга эга бўламиз. Агар йўқотишлар 
устунида ноль бўлмаса, унда индикатор устунидаги барча захиралар нолга 
тенг ва аксинча. 
Етарлича ишончли маълумотларга эга бўлган ҳолда, корхона ўз 
салоҳияти рақобатбардошлигини ошириш бўйича устувор тадбирларни 
танлаб олишда бозорнинг энг муҳим ва барқарор талаблари (“кўринмас 
қўлини”) танлаб олиш ва нафақат технологик сиѐсат йўналишини саводли 
таснифлаш, балки улардан энг ишончли ва биринчи навбатдагиларини 
танлашга қодирдир. Табиийки, ҳар қандай баҳоларда ҳам таваккалчилик 
элементи сақланиб қолади. Аммо усиз на рақобат ва на бозорнинг ўзи бор. 
Рақобатбардошликни ошириш бўйича тадбирларни қандай қилиб танлаш ва 
силлиқлаш мумкин? Олинадиган захиралар ва йўқотишлар ҳақидаги аниқ 
билимлардан ташқари, корхона мутахассислари ишга барча бўлимларни 
жалб қилган ҳолда у ѐки бу индикаторнинг даражасини ошириш бўйича 
тадбирлар ҳақидаги қарорлар қабул қилишда мавжуд бўлиши мумкин бўлган 
инвестицияларнинг ҳажми (И) вақт (t), иқтисодий самара (Эф)ни 
аниқлашлари керак. Якуний хулосалар учун самарадорликнинг иккита 
коэффициентларини 
ҳисоблаб 
чиқиш 
даркор: 
1) 
инвестициялар 
самарадорлигидан фойдаланиш коэффициенти: 
К
ЭИ
Эф max 
И 
2) инвестициялар ва вақтдан фойдаланиш самарадорлигининг интеграл 
коэффициенти: 

---

375 
К
инт 
= К max 
t

---

376