Н. Қ. ЙЎлдошев, Г. Э. Захидов

Мартабани бошқариш
– ходимни лавозимлар ѐки иш жойлари 
иерархияси бўйича маълум вақт оралиғида, унинг мотивация, касбий 
маҳорати, тажрибаси, билим ва кўникмалари шаклланиши ҳамда корхона 
ривожланишининг талаблари, стратегияси ва режаларини ҳисобга олиш 
билан ташкилий илгари силжитишдир. 
Мартабали бошқаришни оқилона ѐки ва лавозимларни эгаллашнинг 
меъѐрий муддатларини ходимнинг истаклари ва шахси ҳамда корхона 
эҳтиѐжларини ҳисобга олиш билан илмий асослашни кўзда тутувчи уни 
режалаштиришдан бошлаш керак. 
Ушбу мақсадда мартабаграмма, яъни ташкилотдаги (ва унинг 
ташқарисидаги) касбий ва лавозимли ўринларни рўйхатидан фойдаланиш 
керак, у касб эгасини у томонидан ташкилотдаги маълум ўринни эгаллаш 
учун мувофиқ ривожланганлигини; мутахассислик аниқ жойда самарали 
ишлаши учун керакли билимларни олиш ва зарур кўникмаларни эгалаш учун 
қандай йўлни босиб ўтиши кераклиги ҳақидаги шакллантирилган тасаввурни 
қайд этади. 
Бундан ташқари, аниқ ходим мартабасининг ривожланиши йиллар 
бўйича кўрсатилган, уни мартабали ўсишини таъминловчи эҳтимолий аниқ 
тадбирлар рўйхатини ўз ичига олувчи режа ишлаб чиқилади. 
Ташкилотда мартабани режалаштириш билан ходимлар бўйича 
менежер, ходимларнинг ўзи, унинг бевосита раҳбари (линияли менежер) 
шуғулланиши мумкин. 

---

355 
Ходимлардан фойдаланиш
– ходимларнинг меҳнат салоҳиятини 
самаралироқ амалга ошириш учун шароитларни таъминлашга қаратилган 
тадбирлар мажмуасидир. 
Ходимлардан оқилона фойдаланиш қуйидагиларни кўзда тутади: 
- 
иш 
жойлари 
ва 
ходимларнинг 
миқдорий 
ва 
сифатий 
мувофиқлаштирилганлигига эришиш; 
- бандликнинг эгилувчан шаклларини қўллаш; 
- ходимлардан фойдаланиш чегараларини ташкилотнинг жорий ва бўлажак 
эҳтиѐжларини ҳисобга олиш билан аниқлаш; 
- ходимларнинг меҳнат салоҳиятини аниқлаш, меҳнатни тўлиқроқ амалга 
оширилишига кўмаклашувчи иш шароитлари ва ташкил этишни таъминлаш; 
- бандлик тизимига меҳнат қобилиятининг турли даражаларига эга 
ходимларни киритишга табақалаштирилган ѐндашувни қўллаш. 
Ишчи ўринлари ва ходимларнинг сонини мувофиқлаштиришга иш 
жойини алмаштиришлар, ходимларнинг ротациясини кўзда тутувчи 
ходимларни жойларига тўғри қўйиш, ташкилот ичидаги сафарбарликни 
кучайтириш воситасида эришилади. 
Ходимларни жой жойига қўйиш ходимлар таркибини таркибий 
бўлинмалар бўйича оқилона тақсимлашдан иборат. У ишлаб чиқаришнинг 
ўзига хослиги, одамнинг психофизиологик сифатларини ишнинг мазмунига 
мос келишини ҳисобга олиш билан амалга оширилиши керак. Бунда иккита 
мақсад кўзланади: бўлинмаларнинг фаол ҳаракат қилувчи меҳнат 
жамоаларини шакллантириш ва ходимларни жой жойига қўйишнинг уларни 
ўсишига кўмаклашувчи истиқболлилиги. Ходимларни жой жойига қўйишда 
қуйидаги тамойилларга риоя қилиш зарур: ходимнинг шахсий сифатларини 
аниқ лавозимлар, ходимларнинг истиқболлилиги ва ходимларни алмаштира 
олишлик талабларга мос келиши. 
Ходимларни жой жойига қўйиш ва улардан яхшироқ фойдаланишга 
ташкилот ичидаги иш жойларини ўзгартиришга ѐрдам беради, унинг остида 

---

356 
меҳнат тақсимоти тизимидаги ходимларнинг жойларини ўзгартириш ҳамда 
ташкилот доирасида меҳнатни қўллаш жойларини алмаштириш жараѐнлари 
тушунилади. Жойларни бундай ўзгартиришлар аввало ташкилотнинг доимо 
ўзгариб турувчи эҳтиѐжлари билан асосланади. 
Иш жойларини ўзгартиришнинг қуйидаги сабаблари мавжуд: 
- ходимга кўпроқ мос келадиган ишни тақдим этиш; 
- ходимларга бир-бирига боғлиқ мутахассисликларни ўзлаштиришга 
кўмаклашиш; 
- ходимнинг тажрибасини кенгайтириш; 
- ишлаб чиқариш вазифаларини бажариш. 
Ходимлардан яхшироқ фойдаланишга ходимларнинг ротацияси, яъни 
уларни мунтазам равишда алмаштирилиши ҳам ѐрдам беради. Ротацияда 
ишнинг характери тубдан ўзгариши мумкин, бу ҳолларда кенг кўламли 
малакага эга ходим, ишлаб чиқаришнинг раҳбари шаклланади. Агар ходим 
қардош мутахассисликларнинг доирасига кирувчи бирнеча иш жойларини 
ўзгартирса, унда ишлаб чиқаришнинг маълум участкасидаги чукур ва ҳар 
томонлама билимларга эга мутахассис шаклланади. 
Ходимларнинг ташкилот ичидаги сафарбарлигини ишнинг унумдорлиги 
ва сифати ўсишининг зарур шарти бўлган ходимлар таркибининг маълум 
барқарорлиги билан бирлаштириш керак. Ходимлар жойини ўзгартириш 
жараѐнини уларнинг ѐшига мувофиқ секинлаштириш керак.