Farmon Ergashovich Nurboeyv, Shahlo Shavkatovna Tillоeva, Dilbar Baxriddinovna Raxmatova

Belgilar.
Bu kasalliklarning belgilari orqali bilishi zarur bo`ladigan sabablardan
birinchisi mizojning soddalik yo modda bilan birikkanlik holidir. Mizojning soddalik 
holi bunda kamdan-kam uchraydi; bunday holda og’riq og’irliksiz va ko`pchishsiz 
bo`lib, tus o`zgarmaydi va moddaning belgisi ham bo`lmaydi. 
Mizojning moddiyligiga kelsak, bunda birinchi galda bilinishi lozim narsa 
moddaning jinsidir. Modda jinsini og’riq vaqtida kasal o`rinning tusidan yoki 
shishning tusidan biladilar, bu so`ngisi xom balg’amda bo`ladi, yoki uni ushlab 
ko`rib biladilar: u yer sovuqmi yo yallig’langan, yoki odatdagicha issiqmi. 
Moddalarning jinsini yana og’riqning belgilaridan biladilar: og’riq qattiq alliqlash va 
lo`qillash bilanmi yo mo`tadil yallig’lash va tortilish bilanmi yoki faqat tortishib 
og’riydimi buni yana foyda beradigan va og’riqni bosadigan narsalardan bilinadi, 
biroq uvushtiruvchi narsalar yanglishtirishi mumkin: sovuqlik dori muvofiq kelsa, 
moddani issiq deb gumon qilinadi, vaholangki u uvushtirishi bilan muvofiq keladi. 
Zichlashtiruvchi sovutish natijasida og’riqning kuchayishi ham yanglishtiradi: bu 
chog’da u moddani sovuq deb gumon qilinadi; yoki eritib tarqatish bilan og’riqning 
to`xtashi ham yanglishtiradi, bunda moddani sovuq deb o`ylanadi, aslida u modda 
issiq bo`lib, uni tarqatilgani uchun og’riq to`xtaydi. Mana shularning hammasiga 
rioya qilish lozim. Yana moddaning jinsini og’riqning boshlanish va ortish vaqtidan 
biladilar: og’riq qorin bo`shaganda boshlanadimi yoki uning to`lalik vaqtidami 
shishning tez yoki sust paydo bo`lishidan yoki uning butunlay bo`lmasligidan 

---

361 
biladilar;bu narsa suyuq va issiq, yoki murakkab, o`rtacha modda borligiga yoki xom 
balg’am borligiga dalil bo`ladi. Moddaning jinsini og’irlikning holidan ham 
biladilar: birdaniga ko`p to`planishi mumkin bo`lgan suyuq moddalarda og’irlik 
ko`proq seziladi; ko`p vaqtlarda moddaning jinsi siydik va unga g’alaba qilgan 
narsadan va axlatdan bilinadi: ulardagi qolib narsa safroli moddami yoki shilliqlimi 
va ularning rangi qanday yonbosh og’rig’i va irqunnasoda axlatda shilliqli narsa 
ko`p bo`ladi. Moddaning jinsini goho kasalning yoshidan, odatidan, yeyiladigan va 
ichiladigan narsalar, badantarbiya va harakatsizlik xususida oldindan qilib kelgan 
tadbiridan yoki bularning teskarisidan, shuningdek butun badan mizojining 
ishtirokidan bilinadi. Qon moddasini og’riq o`rnining qizilligidan bilinadi, modda 
chuqur o`rnashgan hol bundan mustasnodir. Buni yana qattiq taranglik, bosganda 
qarshilik, lo`qillash, og’irlik, oldin ishlatilgan tadbir va qon mizojli badanning 
ma`lum belgilaridan bilinadi; bu xil badan ba`zan yo`g’on, etli va yog’li bo`ladi. 
Qonli irqunnasoda og’riq uzunasiga bir xilda cho`zilgan bo`ladi; uni tomirdan qon 
olish darhol to`xtatadi. 
Moddaning safroviy ekanligiga illat; qichiq, og’rig’i oz bo`lishi bilan birga 
ushlovchiga seziladigan qattiq harorat, taranglik va qizillikning ozligi, og’riqning 
teri sirtiga moyil bo`lishi, sovuqdan qattiq rohatlanish, ilgarida qo`llanilgan tadbir va 
safroli badan holida biz aytgan boshqa belgilar dalil bo`ladi. 
Balg’am moddasini tusning o`zgarmasligi yoki qo`rg’oshin rangiga o`xshab 
o`zgarishidan bilinadi. Bunda alangalanish kam bo`lib, og’riq doimiy bo`ladi, qon va 
uning belgilari bo`lmaydi va og’riq eniga qarab kuchli tarqaladi. Kasalning badani 
yo`g’on bo`lsa ham, etli bo`lmasdan yog’li bo`ladi. Bu xil mizoj uchun yuqorida 
aytilgan ma`lum belgilar ham dalil bo`ladi. 
Moddaning savdodan ekanligini ko`rsatuvchi belgilar og’riqning yashirinligi, 
taranglikning kamligi, davolashdan kam foydalanish va og’riq joydagi terining 
qovjirab, unda ko`pchish va yaltirashning bo`lmasligi va ko`pincha, xira rangda 

---

362 
bo`lishidan iboratdir. Bunga yana kasal kishining mizoji, talog’ining holi, haddan 
tashqari ishtaha, oldin o`tgan tadbirlar va savdolik mizojning oldin ko`rsatib 
o`tganimiz boshqa belgilari ham dalil bo`ladi. 
Yiringli moddani qattiq issiqlikdan bilinadi, bunda yana quyidagilar ham birga 
bo`ladi: qichimadek bir narsa, qizdirish xususiyati bo`lgan har bir narsadan qattiq 
zararlanish, sovutishi bilan birga bir oz burishtirish xususiyati bo`lgan narsalardan 
kuchli foydalanish. 
Yel moddasidan bo`lsa- uni og’irliksiz qattiq tortilish, og’riqning ko`chib 
yurishi va yellarni tug’diruvchi tadbirlardan bilinadi. 
Aralash moddalardan bo`lsa- ularning belgisi shulardan iboratki, ularda issiqlik 
va sovuqlik narsalar bilan davolash kam foyda beradi, davolanishlardan foydalanish 
vaqtlari turlicha bo`ladi, ya`ni bir vaqtda bir davodan va ikkinchi vaqtda unga zid 
davodan foydalanadi. Bunday hol, ko`pincha, issiq mizojli va o`t tabiatli kishilarda 
balg’am va xom balg’am tug’diradigan ho`llovchi va sovutuvchi narsalar iste`mol 
qilganda va ular to`la qorin bilan kuchli harakat qilganlarida yuz beradi. Bunda ikki 
xilt aralashib, bulardan quyug’i latif qonli va o`tli xiltlar yetakchiligi bilan 
bo`g’inlarga haydaladi. Bu kishilar, ko`pincha, katta qo`llar bilan muloyim ezishdan 
foydalanib, ularning og’riqlari qoladi. Chunki buning natijasida xom xilt yetilib
taraladi. Ularga yana harorati mo`tadil ishqalanadigan narsalar, shuningdek tinchlik 
foyda qiladi, chunki harakat yetilishga mone bo`ladi.