Farmon Ergashovich Nurboeyv, Shahlo Shavkatovna Tillоeva, Dilbar Baxriddinovna Raxmatova

Moddani a`zodan qaytarish
- hali modda kuchli quyilib, uning miqdori ko`p 
bo`lganda bunday qilish yaramaydi, bu narsa ikkita yomon natijaga olib keladi: biri 
shuki, u moddani siqib uning harakatiga to`sqinlik qiladi va natijada zo`r og’riq 
paydo bo`ladi,- agar shuning kabi hodisa voqe bo`lib qolsa, moddani qaytarishdan 
saqlan va yumshatuvchilarni ishlat. Ikkinchisi shuki, qaytarish, ko`pincha, moddani 
boshqaruvchi a`zolarga yuborib, ularni xatarga soladi. Lekin modda ko`p 
bo`lmaganda yoki uning quyilib kelishi oz bo`lganda, uni og’riqning avvalida, 
shunda ham irqunnasodan boshqasida, qaytarishning zarari yo`qdir; irqunnasoda 
moddani qaytarish uni chuqurlikda qamab qo`yadi, bunda uni qaytarish oz va 
kuchsiz bo`lishi kerak, yoki uni qilmasdan bo`shatish bilan mashg’ul bo`lish kerak. 
Kasallikning oxirida esa, tarqatadigan va moddani latiflashtirib chuqurda yuzaga 
chiqaradigan narsalarga murojaat qilish kerak. Bu ishni tilib qortiq solish, so`rish, 
dog’lash, qizartiruvchi va qavartiruvchi dorilar qo`yish bilan bajariladi. Bular bilan 
moddani oqizib bir muddat jarohatni bitkizmasdan qo`yadilar. Sarimsoq va piyoz 
qavartiruvchi narsalardandir, biroq balozur asaliga teng keladigan narsa yo`q. 
Bulardan keyingi o`rinda yattularning sutlari va anjir suti turadi. Tarqatuvchi va 
qavartiruvchilarga yumshatuvchi narsalarni aralashtirish kerak, bo`lmasa, ular 
bo`g’imlarda tosh paydo qilishga olib keladi, chunki qavartirish ham quyuq xiltni 
quritish jihatidan tarqatish kabidir. Tarqatuvchi va qavartiruvchi dorilarga yog’lar 
aralashtirish, sovutuvchilardan esa saqlanish kerak. Kasallikning boshlanishida 
bo`shatishdan ilgari bularga kuchli tarqatuvchilarni qo`shish yaramaydi, aks holda u 

---

366 
ko`p moddalarni tortib latifini tarqatadi, qolganini esa quyultirib band qilib qo`yadi. 
Bunga aksar hollarda rioya qilish kerak, ayniqsa modda yopishqoq yoki savdoviy 
bo`lganda shunday qilish lozim. 
Og’riq chidab bo`lmaydigan darajada qattiqlashsa, og’riq qoldiradigan narsalarni 
ichirmay va surtmay chora yo`q. Surtiladigan narsalar yo moddani yengil tarqatish 
bilan yoki uvushtirish xususiyati bilan og’riqni qoldiradi. Zarurat bo`lmaganda 
uvushtiruvchilar iste`mol qilinmasin. Shunda ham og’riqning shiddatini bosadigan 
miqdorda iste`mol qilish mumkin. Issiqdan bo`lgan bo`g’im og’riqlariga 
uvushtiruvchilarni jur`at bilan va ko`plab ishlataver ; ko`pincha uvushtirish pastga 
yo`nalib ketayotgan moddani quyultirish jihatidan yuz beradi, bunda u modda 
qamalib qoladi. Ma`lum bo`lsinki, uvushtiruvchi dorilarni ishlatishda biridan 
ikkinchisiga o`tib turish yaxshiroq bo`ladi. Qay bir vaqtlarda bir dori bir a`zoga 
foyda qilib, boshqasiga foyda qilmaydi. Ba`zan u bir vaqtda foyda qilib, keyin zarar 
qiladi va og’riqni qo`zg’atadi. Tugal tuzalib va undan keyin to`rt fasl o`tguncha 
sharobdan butunlay uzoqlashish kerak. Sharobga odatlangan kishi uni tadrijiy 
ravishda tark qilishi lozim, shunda ular siydiruvchilarni ham iste`mol qiladilar. 
Siydikni haydovchi dorilar qo`shilgan asal sharobi ularga foyda qiladi. 
Bo`g’im og’rig’iga uchragan savdo mizojli kishilarning taloqlarini isloh 
qilish, savdo xiltini bo`shatish va badanini oziqlar, ishqalanadigan dorilar va shu
kabi narsalar bilan qo`llash kerak. Ko`p yumshatmasdan zo`r berib tarqatishga o`rin 
berilmaydi. Bo`g’im og’rig’iga uchragan kishilar go`shtdan uzoqlashishlari kerak, 
hatto, bu illatning sovuqdan bo`lganida ham shunday qilish kerak. Agar go`sht 
iste`mol qilish lozim bo`lsa, tog’ qushi, quyon, ohu etlari va umuman chiqindisi oz 
go`shtdan iste`mol qilsin.
Agar og’riq oldin orqada paydo bo`lib, so`ng ikki qo`lga o`tsa, xiltni o`zi 
moyil bo`lgan tomondan chiqarish uchun qo’l tomiridan qon olish kerak. 

---

367 
Bunday kasalliklarda ich surish. Ularda yolg’iz shilliqni surmasdan, balki 
safroni ham surish lozim, chunki agar shilliqning yolg’iz o`zini chiqarilsa, u darhol 
foyda beradi, biroq safro shilliqni a`zoga yana bir marta oqizib qaytaradi. Ularga 
ishlatiladigan surgilar zo`r haroratli va juda kuchli bo`lmasligi kerak, aks holda ular 
xiltlarni eritib a`zoga o`zi olganidan bir qancha marta ko`p qilib qaytaradi. Sovuq 
xiltni darhol surganidan savrinjonning manfaati ko`p deb e`tiqod qiladilar, bunda 
boshqa xususiyat ham bor; surishning ketidan u burishtiradi va kuchaytiradi, natijada 
dori bilan tortilgan, biroq nima uchundir chiqmay qolgan chiqindilarning qaytishi 
mumkin bo`lmaydi; yana u dori quvvati bilan suyulgan xiltlarning yo`llarga oqishiga 
qarshilik 
qiladi. 
Savrinjonning 
boshqa 
issiq 
mizojli 
tarqatuvchi 
va 
bo`shatuvchilardan farq qiluvchi xossasi shundan iborat; keyingilarning ko`pchiligi 
o`tish yo`llarini kengaytirib kengligicha qoldiradigan narsalardir. Lekin savrinjon 
me`daga zararlidir,
Shuning uchun uni murch, zanjabil va zira kabi narsalar bilan aralashtirish kerak. 
Uning surishi kuchli bo`lsin uchun goho unga sabr va saqmuniyo ham 
aralashtiradilar. Ba`zilar so`zanakda ham savrinjondagi kabi ta`sir bor va uning 
me`daga zarari yo`q, deydilar. Arman toshi ham bo`g’im og’riqlariga foyda qiladi. 
Bu to`g’rida tanilgan dorilardan "najot habi" bilan "sassiq hab"larni ko`rsatish 
mumkin. Rufus iyorajining irqunnaso va podagraga foydasi kattadir. O`sma urug’i 
ham foydalidir, yana moqudona, bo`zidon, mohnzaqra, tizim gul, lufo, Abu Jahl 
tarvuzi, sabr va cho`l qovog’i olinib, bularga isiriq, ushna, anziratgo`shtxo`r, muql 
va nazla o`ti qo`shiladi.