|
Jaloliddin Rumiy
ning ―Masnaviylar‖ asaridagi tasavvuf poetik
ontologiyasidan mashhur nemis faylasufi Gegel ta‘sirlanib, o‗zining dialektik
ta‘limotini ishlab chiqqan. Rumiy «Vahdati Vujud» tushunchasi orqali Vahdati
vujud konsepsiyasi namoyondalari kabi «birdan – bir mavjud narsa Ollohdir,
qolgan hamma narsalar uning nuri, shu‘lasi va «bu dunyo» ham haqiqat lekin u
yashirin dunyoning namoyonlik shaklidir deb hisoblaydi. SHuning uchun inson bu
dunyoga emas, balki yagona Ollohga muhabbat bilan intilishi kerak, deb
hisoblaydi.
Bu uning panteizmi (yunon pan – hamma narsa va theos – Xudo) –
ya‟ni hamma narsa Xudo ekani haqidagi ta‟limotidir.
Panteizmning 4 shakli mavjud:
1. Teomonistik – (Akosmizm); u faqatgina Xudo mavjud, olam mustaqil
mavjud emas, degan g‗oyaga asoslanadi.
2. Fiziiomonistik – Xudoni dunyodan ajratib, dunyo nomavjud, deb
hisoblaydi; (faqat olam, tabiat mavjud va u Xudodir, deb hisoblaydi, Xudoning
mustaqil mavjudligidan voz kechiladi.
3. Transsendent – (mistik); «hamma narsa Xudoda (Xudo ichra)
mavjud»ligi haqidagi ta‘limot. Olam Xudoda mavjud va olam Xudoning namoyon
22
bo‗lishi (shakllanishi)dir, degan g‗oyaga asoslanadi. Buning asosi - emanatsiya
(neoplatonizm tashkil etgan).
4. Immanent – transsendent; Xudo narsa (ular orqali) o‗zligini amalga
oshiradi.
Aziziddin Nasafiyning ontologik qarashlari.
Nasafiy borliqni «Zubdat
ul – Haqoyiq» «Haqiqatlar qaymog‗i» asarida Olami Kubro (katta, ulug‗ Olam,
yunon falsafasidagi Makrokosm) va Olami sug‗ro (Kichik Olam, inson borlig‗i,
yunon falsafasidagi Mikrokosm)ga ajratadi hamda ular orasidagi uzviylikni
ko‗rsatadi. Asarning birinchi bobi Olami Kubro, (makrokosm, kosmos) uning kelib
chiqishi, strukturasi va boshqa ontologik muammolarni yoritishga bag‗ishlangan.
Nasafiy fikricha, bizni qurshagan Olam (kosmos) zang (javhar,
substansiya) va sifatlarning ismlaridan iboratdir (substansiya va aksidensiya).
Olam Olami g‗ayb (yashirin olam), va Olami shuhud (shohidlik, ya‘ni ko‗rinuvchi
olam)dan tashkil topgan. Har ikki olam miqdoriy va umumiy (yaxlit) ma‘nolarda
turli nomlarda tilga olinadi. Masalan, holiqiyat (yaralmishlar) olami va amr
(yaratuvchi) olami, mulk (moddiyat) olami va malakut (farishtalar) olami, jism
olami va ruh (jon) olami, his -tuyg‗ular olami va shuur (fikrlar, tafakkur) olami
(mintalitet), nur va soya (zulmat) olami va h.k. Bu nomlar shu ikki olam – yashirin
(ko‗rinmas, g‗ayb) olami bilan ko‗rinuvchi (seziluvchi, shuhud) olamning turlicha
nomlaridir.
Individual inson esa, kichik Olamdir. Va aksincha, inson kichik olam
bo‗lsa, insonga nisbatan katta olam Ulug‗ (Katta) inson, deb ham qaraladi.
Nasafiyning bu asarida Ulug‗ Olam (Olami Kubro) kichik Olam (Olami
Sug‗ro) Ulug‗ odam (yoki inson) va kichik inson (insoni sug‗ro) (katta va kichik)
olamlar birgalikda o‗rganilishi, hatto sinonim tushunchalar bilan ifodalanadi.
CHunki,
kichik
olam
katta
olamning
kichraytirib
olingan
nusxasi
(mikromodeli)dir. Inson har ikki (g‗ayb va shuhud) olamning nusxasi, timsolidir.
Zero, Ulug‗ Olamda (kosmosda) barcha narsalar mavjuddir. SHuning uchun ham
Ulug‗ Olamni (uning zohiri botinini, mohiyatu xillarini) idrok etmoq uchun inson
o‗z mohiyatini, o‗z zohiru botinini anglab etishi kerak. Demak, narsa – hodisalarni
bilmoqchi bo‗lgan inson o‗zini bilishi kerak.
Har ikki olamning boshlang‗ich nuqtasi ham bir xil substansiyadan iborat.
Har ikki olamda nimaiki paydo bo‗lsa, u o‗sha substansiyada mavjuddir.
Bundan tashqari, A. Nasafiy azaliy, abadiy va noazaliy, noabadiy
vujudlarni bir – biridan ajratuvchi shariat ahli fikrini ham o‗rganadi. Azaliy va
abadiy vujud - Xudodir. U Vujudi qadim, deb ham ataladi. Boshlanishi bor bo‗lgan
(noazaliy) vujudning esa, oxiri ham albatta bor bo‗ladi, u Vujudi hadis yoki foniy
(yo‗q bo‗luvchi, o‗tkinchi) vujud, deyiladi. Xudodan boshqa hamma narsa Vujudi
hadisdir.
SHunday qilib (haqiqiy borliq) Vujud yagonadir (Vahdat) va u Xudoning
vujudidir. Borliqda Xudo vujudidan boshqa vujud yo‗q va bo‗lishi ham mumkin
emas. SHu yagona vujudning botini (ko‗rinmas aspekti, tomoni) nurdir va Olam
jonidir hamda bu nur o‗zini darchalar (ayrim narsalar) orqali zohirga, ya‘ni o‗zini
moddiy borliqqa aylantiradi, u o‗zi aytib, o‗zi eshituvchi, o‗zi berib, o‗zi oluvchi,
o‗zi tasdiqlab, o‗zi inkor etuvchidir.
23
Nasafiy ontologiyasi sof Vahdat nimaligini tushunishdan boshlanadi.
Borliqning mohiyati bo‗lgan sof (musaffo) Vahdat (birlik), uning fikricha, jism va
ruhning manbaidir, u kitob va kalomning ham boshi, malakut (farishtalar) va mulk
(moddiyat) olamlarining asosi, butun borliq va odamning manbaidir. U sufizmda
jabarut, deb ataladi (Jabarut – arab tilida «Buyuklik», ulug‗lik degan ma‘nolarni
bildiradi). Mulk va malakutda bir jami‘ narsalar Jabarutda (tezis holida) mavjud,
deb ko‗rsatiladi (bu Aristotelning «imkoniyat» kategoriyasida yoki potensiyada o‗z
ifodasini topgan edi). Xullas sharqda ontologiya masalasi Xudo borlig‗i bilan
bog‗liq holda o‗rganiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
