Нигинахон шермухамедова

YAngi davrda borliq masalasi
. 
YAngi davrda borliqning mohiyati 
Xudoning ishlariga emas, balki tabiat qonunlariga bog„lanadi
. Tabiat borliqning 
butun yashirin ma‘nosini qamrab oladi, shu sababli u bilan muloqot qilish, uning 
tabiiylik darajasini sinab ko‗rish muhimdir. Tabiatni o‗rganuvchi fanlar birinchi 
darajali ahamiyat kasb etadi. YUzaga kelayotgan iqtisodiy sharoit ta‘sirida 
tashabbuskorlik, faollik va omilkorlikning rivojlanishi individualizmga asoslangan 
antropotsentristik dunyoqarashni shakllantiradi. 
B. Spinoza
(1632-1677) dunyo haqidagi 
monistik ta‟limot
ni yaratdi. Uning 
monizmi panteizm ko‗rinishida namoyon bo‗ladi: Benedik Spinoza o‗z 
ontologiyasida Xudo va tabiatni ayniylashtiradi, bunda Xudo yaratuvchi tabiat va 
yaratilgan tabiat sifatida amal qiladi. Ayni vaqtda B.Spinoza birgina moddiy 
substansiya mavjud bo‗lib, uning asosiy atributlari ko‗lamlilik va fikrlashdir, 
degan g‗oyani ilgari suradi. SHunday qilib, butun tabiat u Xudo bo‗lgani 
uchungina emas, balki unga fikrlash xos bo‗lgani uchun ham jonli hisoblanadi. 
Spinoza butun tabiatni jonlantirib, shu tariqa gilozoist-faylasuf sifatida ham 
namoyon bo‗ladi.
XVII-XVIII asrlarning materialist faylasuflari borliq tushunchasini fizik 
borliq bilan bog‗laydi. Bu faylasuflarning naturalistik qarashlari mexanikaning faol 
rivojlanishi bilan belgilangan va ularning tabiat haqidagi tabiiy-ilmiy tasavvurlarini 
aks ettirgan. Bundan borliqni «naturallashtirish» g‗oyasi kelib chiqqan. Mazkur 
talqin 
fransuz materialist faylasuflari
Golbax, Gelvetsiy, Lametri dunyoqarashida 
ayniqsa bo‗rtib ko‗rinadi.
Jyulen Ofre de Lametri 
(1709-1751) moddiy dunyo «o‗z holicha mavjud» 
ekanligiga, uning boshi ham, oxiri ham yo‗qligiga ishonchi komil bo‗lgan. Lametri 
materializmi Epikurning atomistik materializmi, Spinozaning materialistik 
ta‘limoti va J.Lokk sensualizmi ta‘sirida vujudga kelgan. Lametri jonni aql 
faoliyati funksiyasi va ko‗rinishi deb hisoblagan va Dekartning umrboqiy 
nomoddiy jon haqidagi g‗oyasi asossiz ekanligini isbotlashga harakat qilgan.
Deni Didro
borliq muammolarini o‗rganish sohasiga dialektikani tatbiq 
etadi. Uning fikricha, butun materiya his qiladi (bu gilozoizm nuqtai nazari). 
Ammo u «inert hissiylik» va «faol hissiylik»ni farq qiladi. «Faol hissiylik» 
muayyan tarzda uyushgan materiyadagina namoyon bo‗ladi.