O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

 
7-ma‟ruza 
Sintaktik uslubshunoslik 
Reja: 
 
1.
Sintaktik stilistikaning vazifalari. 
2.
Sintaktik sinonimiya. 
3.
Gap bo`laklariga hos uslubiy xususiyatlar. 
Asosiy tayanch tushunchalar
:
Elliptik – tushib qolish 
Konnotativ – lotin «con

noto», ya‘ni ma‘no qo`shish 
Sintaktik stilistikada sintaksisning o`rganiSh ob‘ekti bo`lgan gap, uning bo`laklari, gap 
bo`laklarining tartibi, gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlarining uslubiy imkoniyatlari 
o`rganiladi. 
Stilistika uchun sintaksis juda muhim soha hisoblanadi. Yirik tilShunos olim M.Verli: 
«Uslub` so`zga qaraganda ko`proq gapda Shakllanadi», - deb juda to`g‘ri ta‘kidlagan edi.
L.N.Tolstoy esa adibning mahorati eng mos, zaruriy so`zni eng mos, zaruriy o`rinda 
ishlatishda ko`riniShini qayd etib o`tgn edi.
Umuman, funkstional uslublarning ShakllaniShida sintaksis muhim rol` o`ynaydi. Ammo 
ayrim sintaktik hodisalar funkstional uslub` ko`riniShlari bo`yicha chegaralangan holda 
iShlatiliShi mumkin: sifatdoSh va raviShdoSh oborotlar, ayrim yordamchi so`zlar kitobiy 
nutqqa hos bo`lsa, elliptik gaplar, to`liqsiz gaplar, so`zlaShuv nutqiga hos: 
Asrorqul usta Mo`minning damini bosib, bo`lak iShlarga qaraShib, do`konda yotib 
yurardi.

---

210 
U haddan taShqari qizargan, o`zini qayerga qo`yiShini bilmayotganga o`xShardi.
Sintaktik vositalar nutqda boy uslub` imkoniyatlardan hisoblanadi.
Ayniqsa, sintaktik hodisalar sinonimiyasi muhim ahamiyatga ega. 
Har bir uslub`ning o`ziga hos sintaktik belgilari bo`ladi. Ilmiy uslubga hos bo`lgan matn 
sintaksisini drama asariga hos bo`lgan matn sintaksisidan farqlaSh oson. 
Masalan, ilmiy-ommabop uslubda so`zlovchi fikrini izchil va aniq ifodalaShga e‘tibor 
beradi. Dramatik asoslarda esa so`zlovchi fikrini birdaniga aniq ifodalay olmaydi. Fikrning 
mazmuni ikki va undan ortiq Shahslarning suhbati davomida aniqlanadi.
Sintaktik stilistika neytral harakterdagi sintaktik vositalar emas, balki funkstional nutq 
uslublariga hos bo`lgan uslubiy bo`yoqli sintaktik birikmalar o`rganiladi. 
Fikrning to`g‘ri va ta‘sirchan ifodalaniShida sintaktik sinonimiya juda keng imkoniyat 
beradi.
Sintaktik sinonimiya konnotativ, bir hil ma‘noli sintaktik birliklar orasida bo`ladi.
KONNOTATIV – lotincha «con

noto» ma‘noni qo`ShiSh degan tushunchani bildiradi. 
Sintaktik sinonimiya konnotativ, bir hil ma‘noni qo`ShiSh degan tushunchani bildiradi. 
Sintaktik sinonimiya gap bo`laklari, so`z birikmasi, sodda va qo`Shma gaplar orasida yuz 
beradi. Masalan: 
Har qadamda bir bo`ston 
Har yerda bir guliston (H.O.) 
Bu sinonimik misralarda umumlaShgan grammatik ma‘no sinonimik gaplarning 
ma‘nosidan kelib chiqadi va bu ma‘no turlicha usullar bilan ifodalanadi.
Ba‘zi uslublarda Shunday ma‘no ifodalaydigan Shakllarning biri tanlab olinsa, 
boshqasidan sinonim bo`lgan holatlarning hammasi ham iShlatiladi. 
«Yuksak nutqiy madaniylilik, - deb yozadi tilShunos G.A.Zolotova, - fikrni turli usullar 
bilan ifoda qila oliSh, kommunikativ vazifaga ko`ra til vositalaridan aniq va maqsadga 
muvofig‘ini tanlay biliShdadir». 
Yuqorida aytganimizdek, sintaktik sinonimiya barcha sintaktik vositalar gap so`z 
birikmasi, ajratilgan gap bo`laklari orasida bo`liShi mumkin.