Byudjet hisobi va nazorati

 
4.2. Sintetik va analitik (tahliliy) hisob. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘larning holati turli 
tuman bo‘lib, ularni to‘liqligini nazorat qilish buxgalteriya hisobi 
zimmasidadir. Mablag‘larni turlari bo‘yicha hisobga olishda buxgalteriya hisobi 
schyotlaridan foydalaniladi. Har bir schyot bir turli mabla g‘lar harakatini 
hisobga olish uchun belgilangandir. 
Masalan: «Kassa» schyotida faqat kassadagi pul mablag‘larining kirim-
chiqimi hisob-kitob qilinadi va bu to‘g‘risida to‘liq ma’lumot olish imkonini 
beradi. 
Demak, schyotlar yordamida x o‘jalik yurituvchi sub yektlar zimmasidagi 
mablag‘lar harakati turlari bo‘yicha nazorat qilinadi. Nazorat ishlarida 
mablag‘lar harakati o‘lchov birliklari bo‘yicha va pul ifodasida olib boriladi. 
H a r b i r x o‘ j a l i k yu r i t u v c h i s u b ye k t o‘ z ma b l a g‘l a r i n i to‘liqligini, 
undan samarali foydalanishni nazorat qilib borish maqsadida sintetik va 
analitik hisob schyotlaridan foydalanadi. 
Sintetik schyotlar
deb, xo‘jalik 
mablag‘lari harakatini va ular tashkil topish manbalari holati haqidagi 
ma’lumotlarni umumlashtirib, pul o‘lchov biriligida aks ettiriladigan schyotlar 
tizimiga aytiladi. Sintetik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa, 
sintetik hisob
deb ataladi. 
Analitik hisob schyotlar
esa xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbalari haqidagi 
ma’lumotlarni alohida turlari bo‘yicha, aniq ko‘rsatkichlar orqali ifodalaydi. Ya’ni, 
sintetik schyotlardagi yozuvlarni turlari bo‘yicha tarkibiy qismlarga bo‘lib 
o‘rganuvchi schyotlar analitik schyotlar deb aytiladi.
Analitik hisob schyotlari miqdori u qo‘llanayotgan korxona, tashkilot va 
muassasaning iqtisodiyotning qaysi tarmog‘ida ekanligi, ularning faoliyati katta 
yoki kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. Quyidagi misollar orqali sintetik va analitik 

---

69 
schyotlarni bir-biridan farqi va shu bilan birga ularni o‘zaro bog‘liqligini ko‘rib 
o‘tamiz. 
Misol uchun “Yoqilg‘ilar schyoti”ni olaylik: 
Boshlang‘ich qoldig‘i 5000000 so‘m, oy davomida kirimga qabul qilingan 
yoqilg‘ilar summasi 1456000 so‘m; 
Misolimizdan ko‘rinib turibdiki, kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar 
summasi pulda ifodalangan, lekin “Yoqilg‘ilar” schyotida uning miqdori, 
assortimenti, bir birlik mahsulot bahosi ko‘rsatilmadi. Chunki, yuqorida 
sintetik schyotlarda mabla g‘lar harakati faqat pul da hisobga olinishini 
ta’kidlagan edik. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida mablag‘larning har bir turining 
harakati alohida o‘rganilishi lozim, chunki ularni harakatini to‘g‘ri tashkil qilish 
birinchidan, tegishli mablag‘ga bo‘lgan talabni aniqlash bo‘lsa, 
ikkinchidan ularning turlari bo‘yicha mulkning but saqlanishi ustidan nazorat 
qilish uchun etarli ma’lumot olishdir. 
Analitik hisob yordamida mol-mulk va ularning manbalari turlari bo‘yicha 
o‘rganish uchun asos yaratiladi. Analitik hisob mahsulot turlari bo‘yicha 
alohida-alohida yuritiladi va buning uchun maxsus analitik kartochkalardan 
foydalaniladi. Analitik kartochkaning tuzilishini yuqoridagi misol shartlaridan 
foydalanib quyidagicha ko‘rinishdagi jadvalni keltiramiz: