Materialalrni kesib ishlash, asboblar va stanoklar

Nazorat uchun savollar. 
1. Metall kesish stano’klari qaysi belgilariga ko’ra klassifikasiyalanadi? 
2. Ishlov berish aniqligiga ko’ra stano’klar qanday turlarga bo’linadi? 
3. Agregat stano’klar deb qanday stano’klarga аytiladi? 
 
 
2-§.
 
Tokarlik stanoklari
. 
 
Hozirgi zamon korxonalarida mavjud bo’lgan stanoklar parki-ning 40—50 foizi 
tokarlik guruhiga kiruvchi stanoklardan iborat bo’lib, materiallarni kesib ishlash 
jarayonida asosiy o’rinlardan birini tashkil etadi. 
Tokarlik stanoklarida turlicha ishlarni bajarish mumkin, ya’ni: 

Silindrik, konussimon va fason yuzalarni yo’nish; 

Konussimon va silindrik teshiklarni kengaytirish; 

To’rets yuzalarga ishlov berish; 

Tashqi va ichki rezbalarni o’yish; 

Parmalash, zenkerlash, razvertkalash va h.k
28
. 
Tokarlik stanoklari tuzilishi va bajariladigan ish xarakteriga qarab quyidagi 
turlarga bo’linadi: 
1.
Oddiy tokarlik stanoklari — oddiy tokarlik stanoklaridan yuritish vintining 
mavjudligi va universalligi bilan farq qiladi. 
2.
Ko’pkeskichli tokarlik stanoklari — bu stanoklarda detallarga bir yo’la bir 
necha keskich bilan ishlov berish mumkin. Stanok ko’ndalang, yo’nalishda 
harakatlanuvchi 
oldingi 
support 
va 
bo’ylama 
surish harakatini tahminlovchi orqa supportlar bilan tahminlangan. Asosan pog’onali 
val tipidagi detallarga ishlov berishda qo’llaniladi. 
3.
Tokarlik-revolver stanoklari patronga mahkamlangan dona tayyorlamadan va 
28
«MetalCuttingTheoryandPractice» DavidA.Stephenson, John S. Agapiou 27-30 pg 

---

70 
chiviqlardan detallar tayyorlashda ishlatiladi. Stanok kesuvchi asboblarni o’rnatish uchun 
reyulver kallak bilan jihozlangan. 
4.
Tokar-karusel va lobovoy stanoklar - asosan katta diametrli kalta tayyorlamalarni 
ishlashda qo’llaniladi. Karusel stanoklari planshaybasini gorizontal o’qda 
joylanishi 
bilan 
lobovoy 
stanoklardan farq qiladi.
5.
Tokarlik avtomat va yarim avtomat stanoklar - dona yoki chiviqsimon 
tayyorlamalarni kesib ishlashga moslanilgan bo’ladi. 
Bunday stanoklarda texnologik jarayon to’la avtomatlashtirilgan bo’ladi. YArim 
avtomatlarda esa tayyorlamani maxkamlash va detallarni bo’shatib olish qo’lda 
bajariladi. 
6.
Maxsus stanoklar — kesib tushiruvchi, o’yuvchi, nusxalovchi va h.k. iborat 
bo’lib, har bir stanok faqat maxsus biror tokarlik jarayonni bajarishga moslanilgan. 
 
Tokarlik—vintqirqish stanogining tuzilishi 
Quyidagi rasmda 1K62 modeli tokarlik — vintqirqish stanogining asosiy uzellari 
va boshqarish organlari: stanina va uning tumbalari, oldingi va orqa babkasi, surishlar 
qutisi, keskich tutqichli support, supportni harakatga keltirish mexanizmi joylashgan 
fartuk va stanokni boshqarish elementlari tasvirlangan(20-rasm). 
Stanina va uning tumbalari (21) stanokning barcha uzellarini o’rnatish va 
maxkamlash uchun baza vazifasini o’taydi. Stanina yuqori sifatli cho’yandan quyiladi. 
Stanok ishining sifati staninaning bikrligi va eyilishiga chidamliligiga ko’p jihatdan 
bogliqsir. 
Staninaning 
yuqorigi 
yuzasida 
gorizontal 
joylashgan 
vurtta 
yo’naltiruvchi (a) bor. Oldingi prizmatik va orqa shassi yo’naltiruvchilarda 
support karetkasi (b), ichki yo’naltiruvchilarda esa orqa babka (15) harakatlanadi. 
Stanina yuqorigi qismi konstruksiyasining bunday bo’lishiga sabab shuki, support 
karetkasi ostidagi yo’naltirgichlar supportning tez-tez surilib turishi natijasida tezroq 
eyiladi, orqa babka ostidagi yo’naltirgichlar esa deyarli eyilmaydi, bu hol oldingi va 
orqa babkalar uchlarining bir-biriga to’g’ri kelib turishini tahminlaydi. 

---

71 
20-rasm. 1K62 rusumli tokarlik — vintqirqish stanogi. 
Oldingi babka (2) staninadan qo’zg’almaydigan qilib mahkam-langan, unda 
shpindel (v) ga har xil aylanish sonlari (tezliklar) beradigan yuritma bor. SHpindel 
ichi xovol vali bo’lib, uning oldingi uchida markazning quyrug’i, kesuvchi asbob yoki 
oraliq vtulka o’rnatiladigan konus bor. SHpindelning odsingi sirtiga patron yoki 
planshayba burash uchun rezba ham qirqilgan. Agar tayyorlama chivikdan iborat bo’lsa, 
u chiviq shpindel ichidagi teshikdan o’tkaziladi va patronga mahkamlanadi; qisqa 
tayyorlamalar patronga mahkamlanib yoki markazlarda siqilib yo’niladi. 
Orqa babka (15) staninaning o’ng tomoniga o’rnatilgan bo’lib, markazlar 
orasiga siqib yo’niladigan tayyorlamalarni tutib turish uchun xizmat qiladi, undan 
tayyorlama teshik parmalashda yoki tayyorlamadagi teshikka ishlov berishda 
kesuvchi asbobni (parma, zenker, razvyortka) o’rnatish va mahkamlash uchun 
foydalansa ham bo’ladi. Markaz va kesuvchi asboblar orqa babkaning penoli (g)ga 
o’rnatilgan. Kesib ishlanadigan detal uzunligining ortishi bilan orqa babka staninaning 
yo’naltiruvchilari bo’ylab siljitilishi va oldingi babkadan tegishli oraliqsa mahkam 
qo’yshtishi mumkin. Orqa babka korpusi (d)ni plita (e)ga nisbatan ko’ndalangiga 
siljitish hisobiga konus yuzalarini yo’nish mumkin. 
Surishlar qutisi (23) surish qiymatini rostlash uchun xizmat qiladi va shpindel (v)dan 
surishlar mexanizmi orqali surish vali (j) yoki surish vinti (z) ga harakat uzatadi, surish 
vali yoki surish vinti esa support mexanizmlarini harakatga keltiradi. 
Keskich tutgichli support (10) keskich tutqich (i) ga o’rnatilgan va mahkamlangan 

---

72 
keskichga markazlar o’qiga nisbatan olganda bo’ylama, ko’ndalang yo’nalishlarda, 
konus sirtlar yo’nishida esa mahlum burchak ostida surish harakati uzatish uchun xizmat 
qiladi.
Karetkaning yo’naltiruvchilarida ko’ndalang yo’nalishda salaskalar (k) qo’l 
bilan yoki mexanik usulda suriladi. Supportni keskich tutqich bilan birgaliqda ikkala 
tomonga ham 45° burish mumkin. Keskich tutqichli yuqorigi salastkalar (l) faqat qo’l 
bilan surilishi mumkin. 
Fartuk support (20) koretkasi bilan qimirlamaydigan qilib mahkamlangan. 
Fartukda supportni surish mexanizmi joylashgan, bu mexanizm bilan surish valini (j) 
aylantiradi. Surish validan bo’ylama va ko’ndalang yo’nishda, shuningdek, spirallar 
qirqishda foydalaniladi. Bo’ylama yo’nalishda ham surish vinti (z)dan harakatga 
keltiriladi, supportning bu harakatidan, ko’pincha, rezba qirqish uchun foydalaniladi.