2
ANDIJON – 2020
A.
ZAPAROV. Materiallarni kesib ishlash, asboblar va stanoklar.
Ushbu o’q’uv qo’llanma O’zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta mahsus
ta`lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan pedagogika yo’nalishi universitetlari
hamda institutlarining 5112100 - «Mehnat ta`limi» bakalavr yo’nalishi uchun
«Materiallarni kesib ishlash, asboblar va stanoklar» fani dasturi asosida yozilgan.
Qo'llanmada materiallarni kesib ishlashning nazariy asoslari, stanoklarturlari
va ularning tuzilishi, ularda bajariladigan
ishlar hamda kesuvchi
asboblarto'g’risidagi ma`lumotlar keltirilgan.
Это учебное пособие написано на основе программ, утвержденной
Министерством высшего и среднего специального образовании
Республики Узбекистан, предназначеного для бакалавриата 5112100 -
«Трудовое обучение» университетов и институтов педагогического
направления, по курсу «Резание материалов, инструменты и станки».
В пособии даются сведения об основах теории резания, разновидностей
станков и их конструкии, о видах выполняемых на них работ а также
режущих инструментах.
This study guide is written on the basis of programs approved by the
Ministry of higher and secondary special education of
the Republic of Uzbekistan,
intended for undergraduate 5112100 - "Labor training" universities and institutes
of pedagogical direction, at the course "Material cutting, tools and machine tools."
The manual provides information on the basics of the theory of cutting,
varieties of machines and their design, on the types of work performed on them as
well as cutting tools.
Taqrizchilar: A.B.Djumaboev - texnika fanlari dokto’ri, professo’r.
М.U.To’raev - texnika fanlari nomzodi, dotsent.
3
KIRISH
Materiallarni kesib ishlash, asboblar va stanoklar fanining maqsadi
materiallami kesish jarayonining fizikaviy asoslarini,
asbobsozlik materiallari,
kesuvchi asboblarning ishlatilishi va ulami loyixalash, ishlab chiqarishda keng
tarqalgan stanoklaming tuzilishi, ularda bajariladigan ishlarga oid masalalarni
o‘rganishdir. Shuningdek: kesish jarayoni to‘g ‘risida umumiy ma'lumot,
keskichning kesuvchi qismining elementlari, geometriyasi, mashina va donalik
vaqti. Kesib ishlashning fizik hodisalari: o‘simta, qirindining kirishuvi,
kesish
jarayonida hosil boMuvchi issiqlik hodisalari, kuchlar, kesish tezligi,
yo'nilgan sirtning sifati, metallmas materiallarni kesib ishlash, tokarlik, randalash,
parmalash, frezerlash, jilvirlovchi, yog‘ochni qayta ishlovchi stanoklar, hamda
materiallami fizik-kimyoviy ishlov berish haqida talabalarga bilim berishdir.
Ushbu fanning vazifasi materiallarni kesib ishlashning nazariy asoslari
va zamonaviy metall kesuvchi stanoklaming asosiy turlarini boshqarish,
sozlash, kesuvchi
asboblami charxlash, ratsional kesish rejimlarini tanlash va
boshqalami o‘rgatishdan iborat.
Metallarni kesish haqidagi fan oldida, yangi konstruksion materiallar,
zanglamas va issiqbardosh qotishmalar, sintetik materiallarni keng ko’lamda
qo’llash kabi yangi muhimmasalalalar turadi. Kesish jarayonini tekshirishning
an’anaviy usullari va vositalari kuchsiz hisoblanadi. Po’latlar va cho’yanlar uchun
o’rnatilgan kesish jaryonining qonuniyatlarini ko’p xollarda yangi ishlab
chiqarishda qo’llana boshlagan konstruksion metallarga va ularning
qotishmalariga ishlov berishda ko’llash mumkin emas. Kesish
jarayonini nazariy
va eksperimental o’rganishning yangi bosqichlari, yangi usul, apparatura va
o’lchovchi asboblar keng qo’lamda qo’llanilishi bilan harakterlanadi. Kesuvchi
asbob va buyumning qatlam yuzasini hosil bo’lishini tekshirishda rentgen
qurilmalari va elektron mikroskoplar qo’llanilmoqda. Kesuvchi asbobning eyilishi
va o’tmaslanishi tamgali atomlar yordamida o’rganilmoqda, issiqlik xodisalari
elektron modellarda kuzatilyapti, rasional kesish maromlarini hisoblash uchun
hisoblash mashinalari qo’llanilyapti.
Metallarni kesib ishlash kishilarga qadimdan ma’lum bo’lib, bu ishlar asosan
sodda mashina
va mexanizmlar yordamida, qo’lda harakatga keltirilgan.
Metallarni kesish xaqidagi fan XIX asrning ikkinchi yarmida shakllana boshladi.
Metallarni kesish jarayonlarini haqiqiy ilmiy tekshirishi 1870 yilda I.A.Timening
"Сопротивлениеметалловидереварезанию" kitobini nashr etilishdan boshlandi
deb xisoblash mumkin. Bu kitob kesish jarayonining fizik asoslarini nazariy
o’rganishga asos soldi. I.A.Timening nazariy xulosalari rus olimlari Malqshev
(1877), P.A. Afanasev (1884), A.V.Gadolin (1888), K.A. Zvorqkin (1893), A.A.
Briks (1896) tomonidan to’ldirilgan, aniqlangan va rivojlantirilgan.
Metallarni kesish xaqidagi fanni rivojlantirishga va uni mustahkamlashga
Vatanimiz Oliy o’quv yurtlari, ilmiy tekshirish institutlari olimlari va korxonalar
xodimlari katta hissa qo’shganlar. Jumladan V.A.Mirboboev, G.P.Vasil’ev,
A.S.Iskandarov va boshq. Kesish jarayonining qonunyatlari, mutaxassislari
4
tajribalari va yangi fan yutuqlarini umumlashtirish
va tarqatish fan va ishlab
chiqarish xodimlari ittifoqini mustahkamlashni, metallarni kesish nazariyasini va
amaliyotini muvaffaqiyatli mukammallashtirish va rivojlantirishning ishonchli
kafolati hisoblanadi.
Hozirgi zamon stanoksozlik korxonalari metal kesish stanoklarining eng
zamonaviy turlarini ishlab chiqarib, qo’l mehnatini kamaytirib, arzon va sifatli
mashinalar ishlab chiqarish borasida talaygina ishlarni amalga oshirmokdalar.
Bularga misol qilib avtomat va yarim avtomat stanoklar, sonli dastur bilan
boshqariladigan stanoklar robot manipulyatorlar va
ishlab chiqarish robotlari
amalga oshiradigan texnalogik jarayonlar bilan tuzilgan potok liniyalarni sanab
o’tish mumkin. Bularning yorqin misoli tariqasida O’zbekistonda faoliyat
ko’rsatayotgan UzDEU qo’shma korxonasi, Toshkent aviasozlik birlashmasi,
CHirchiq o’tga chidamli materiallar zavodi, Toshkent traktor zavodi va
boshqalarni sanab o’tish mumkin.
