O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

Qarshilik termometrlari 
Qarshiliklar termometrlari -260 dan 750°Sgacha oraliqdagi haroratni o‘lchashda keng 
qo‘llaniladi (1.7-rasm). Alohida hollarda ular 1000°S gacha bo‘lgan haroratni o‘lchashda 
foydalaniladi.
1.7-rasm. Qarshiliklar termometrlarini 
umumiy ko‘rinishi
Qarshilik termometrlarini ishlash prinsipi haroratni o‘zgarishi bilan moddalarning elektrik 
qarshiliklari yoki solishtirma qarshiliklarini o‘zgartirishiga asoslangan.
Qarshilik termometrlari ikki guruhga bo‘linadi:

---

139 
1. Yaxshi o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan - metallardan tayyorlangan qarshiliklar 
termometrlari. 
2. Yarim o‘ztkazgichlardan tayyorlangan qarshiliklar termometrlari. 
Yaxshi o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘tkazgichlar – metallarda solishtirma 
qarshilik haroratga bog‘liq bo‘lgan holda chiziqli o‘zgaradi, yarim o‘tkazgichlarda esa xaroratga 
bog‘liq ravishda solishtirma qarshiliklar sekin-asta kamayadi. Bunga asosan solishtirma qarshilikga 
bog‘liq holda muxitni harorati kalibrovka qilinadi.
O‘lchash texnikasini taraqqiy etishi bilan termometrlarni eng qulay turi bo‘lib termometrik 
belgilari elektr signaldan iborat bo‘lgan asboblar xizmat qila boshladilar. Bular – termoqarshiliklar 
(metallik va yarim o‘tkazgichli) va termoparalardir.
Termoqarshilikli termometrlarning ishlash prinsipi - haroratni ortib borishi bilan metal 
qarshiligini oshib borish hodisasiga asoslangan. Xona haroratidagi ko‘pgina metallar uchun bu 
bog‘liqlik chiziqli bog‘lanishga yaqin, toza metallar uchun haroratni 1 K (qarshilikni harorat 
koeffitsienti) oshishida qarshiliklarini nisbiy o‘zgarishlari 4*10
-3
1/K ga yaqin qiymatga ega. 
Termoqarshilikli termometrlarning termometrik belgilari bo‘lib ularning elektrik qarshiliklari 
hisoblanadi. Ko‘pincha bunday maqsadda platinali simlardan, shuningdek mis simlar va ularni 
turli xil qotishmalaridan foydalaniladi. Bunday termometrlarni qo‘llash dapazoni, vodorodga xos 
haroratdan (~20 K) yuzlab Selsiy darajalargacha bo‘lgan haroratni tashkil qiladi. Past haroratlarda 
metall termometrlarda qarshiliklarni haroratga bog‘liqligi muxim darajada chiziqli ko‘rinishda 
bo‘lmasligi mumkin, shuning uchun bunday termometrlarni yuqori aniqlikda darajalashni 
(kalibrovkalashni) talab qiladi.
Yarimo‘tkazgichli termometrlarda (termistorlarda) haroratni o‘lchash yarim o‘tkazgichni
haroratini ortib borishi bilan uning qarshiligini kamayib borish hodisasiga asoslangan. Chunki 
yarim o‘tkazgichlarda qarshilikning temperatura koeffitsienti mutlaq kattaliklari bo‘yicha 
o‘tkazgichlarning temperatura koeffitsientidan absolyut qiymati bo‘yicha bir necha barobar yuqori 
bo‘ladi va xuddi shunday ularning sezuvchanligi ham metall o‘tkazgichlarning sezuvchanligidan 
axamiyatga molik darajada yuqori bo‘ladi. Maxsus tayyorlangan yarim o‘tkazgichli 
termoqarshiliklardan past (geliyli) haroratlarda ham foydalansa bo‘ladi. Shunga qaramay, shuni 
inobatga olish kerakki, oddiy yarim o‘tkazgichli qarshiliklarda past haroratlarni ta’sirida nuqsonlar 
va xatoliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bu o‘lchash natijalarining xatoliklari nominal qiymatga 
nisbatan yuqori bo‘lishiga olib keladi va shuning uchun termoqarshiliklarda maxsus tanlab olingan 
yarimo‘tkazgichli materialdan foydalanishni talab etadi.
Haroratni o‘lchashni boshqa yana bir usuli termoparalar orqali o‘lchash hisoblanadi (1.8-
rasm). Termopara ikkita turli xil metal o‘tkazgichlarni kavsharlanishi (spay) orqali hosil qilinadi. 
Bitta spay (kavshar) o‘lchanadigan haroratda bo‘ladi T1 (o‘lchovchi spay), boshqasi esa T2 (erkin 
spay) - ma’lum bir haroratda, masalan xona haroratida bo‘ladi, spaylarning haroratlaridagi 
farqanishlar tufayli elektr yurituvchi kuch (termo-EDS) vujudga keladi, uni o‘lchanishi esa spay 
haroratlari orasidagi tafovutni, oxir-oqibatda esa o‘lchanayotgan spay haroratini aniqlashga imkon 
beradi. 

---

140 
1.8-rasm. Termoparaning umumiy ulanish sxemasi: 1- o‘lchash asbobi; 2,3 – 
termoelektrodlar; 4- ulagich simlar; T1, T2 – termoparaning “issiq” va “sovuq” ulanish (spay) 
nuqtalarining temperaturalari.
Bunday 
termometrda ikki metalnining spayi termometrik jism bo‘lib xizmat qiladi,
termometrik belgi bo‘lib esa zanjirda termo-EDS hisoblanadi. Termoparalarni sezuvchanligi 
birliklardan to yuzlab mkV/K ni tashkil etadi, o‘lchanayotgan haroratning diapazoni esa bir necha 
o‘nlab Kelvinlardan (suyuq azotni harorati) to bir yarim ming Selsiy darajagacha. Yuqori bo‘lgan 
haroratlar uchun asl metallardan qilingan termoparalar qo‘llaniladi. Quyidagi materiallar spaylari 
asosidagi termoparalar ishlab chiqarish jarayonlarida keng miqyosda qo‘llaniladi. Bular asosan
mis-konstantan, temir-konstantan, xromel-alyumel, platinorodiy-platina boshqalar hisoblanadi. 
Shuni ta’kidlash lozimki, termopara faqat o‘lchanuvchi va erkin spaylarni harorat farqlarini 
o‘lchash qobiliyatiga ega. Erkin spay, qoidaga ko‘ra, xona xaroratida bo‘ladi. SHuning uchun 
termopara bilan haroratni o‘lchash uchun, xona haroratini o‘lchashga qo‘shimcha termometrdan 
yoki erkin spay haroratlari o‘zgarishini kompensatsiya qilish tizimidan foydalanish kerak bo‘ladi.
Radiotexnikada ko‘pincha shovqinli harorat tushunchasi qo‘llaniladi va u registor
qizdirilishigacha lozim bo‘lgan haroratga teng, hamda elektron qurilmani chiquvchi qarshiliklari 
bilan muvofiqlashtirilgan, bundan ko‘zlangan maqsad ushbu qurilmani va rezistorni issiqlik 
shovqinlari quvvati ma’lum bir chastotalarda teng bo‘lishiga erishishdan iborat. Bunday 
tushunchani kiritilish ehtimoli shovqinni o‘rtacha quvvatini qarshilikning mutlaq haroratiga
proporsionalligidan (shovqinli kuchlanishning o‘rtacha kvadratini elektr qarshilikka) kelib chiqadi. 
Bu shovqinli kuchlanishdan haroratni o‘lchashda termometrik belgi sifatida foydalanishga imkon 
beradi. Shovqinli termometrlar past haroratlarni (bir necha kelvindan past), shuningdek, kosmik 
ob’ektlarni radiatsion (yorqinlikdagi) haroratlarini o‘lchash uchun radioastronomiyada 
foydalaniladi.
Haroratni o‘lchashda qarshilik termometrini harorati aniqlanishi kerak bo‘lgan muhitga 
botiriladi. Termometr qarshiligi haroratga bog‘liqligini bilgan holda, termometr qarshiligini 
o‘zgarishiga qarab u turgan muxitdagi harorat haqida muloxaza yuritiladi. Bunda shu narsani 
nazarda tutish lozimki, ko‘pgina qarshilik termometrlarida sezuvchi elementni uzunligi bir necha 
santimetrlarni tashkil qiladi, shuning uchun muhitda harorat gradientlari mavjud hollarda, qarshilik 
termometrlari bilan muxitning uni sezuvchan elementlari bo‘lgan qatlamlarida ba’zi bir o‘rtacha 
haroratlarini o‘lchanadi.
Keng qo‘llanilayotgan, sof metallardan yasalgan qarshilik termometrlari izolyasiya qiluvchi 
maxsus karkasga yuqa simdan chulg‘am ko‘rinishida tayyorlanadi. Ushbu chulg‘amni qarshilik 
termometrini sezuvchan elementi deb atash qabul qilingan. Qarshilik termometrlarini mexanik 
urilishlardan va zararlanishidan saqlash maqsadida, uning sezuvchi elementini maxsus himoya 
gilzasiga joylanadi.
Metall qarshilik termometrining afzalliklari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
haroratni o‘lchashda aniqlik darajasining yuqoriligi; ularga qarshilik termometrlarini yo‘l 
qo‘yiladigan haroratlarda qo‘llashda istalgan harorat oraliqlariga standart darajlashtirish shkalasi 
bo‘lgan o‘lchash asboblarini chiqarish imkoniyatlari; bitta o‘lchash asbobiga ulash orqali bir 
qancha o‘zaro bog‘liq bo‘lgan qarshilik termometrlarini birlashtirish yo‘li bilan haroratni o‘lchash
imkoniyatlari; ularni axborot-hisoblagich mashinalari bilan birga foydalanish imkoniyatlari.
Sanoat sharoitlarida haroratni o‘lchashda qarshilik termometrlari logometrlar, avtomatik 
muvozanatlashgan ko‘prikchalar va avtomatik kompensatsiyalovchi asboblar bilan birgalikda 
qo‘llaniladi. Bunda shunga e’tibor berish kerakki, ushbu asboblar Selsiy graduslarida 

---

141 
darajalashtirilgan shkala bilan ta’minlangan. Va u faqat qarshilik termometrini ma’lum bir 
darajalashtirishlarida, hamda termometrni o‘lchash asbobi bilan birlashtiruvchi simlar qarshiligi 
berilgan qiymatlaridagina haqiqiy amal qiladi.
Ob’ektning haroratini o‘lchashning beshinchi usuli nurlanish pirometrlari hisoblanadi.
Nurlanish pirometrlarini tuzilishi va ishlash prinsiplari 12-laboratoriya ishida bayon etiladi.
Quyida sizni haroratni o‘lchash asboblarini qiyoslash qoidalari bilan tanishtiramiz. Ushbu 
qiyoslash qoidalari turli xildagi laboratoriya va elektron termometrlar uchun qo‘llaniladi va 
birlamchi va davriy qiyoslashni o‘tkazish tartiblarini o‘rnatib beradi. Tavsiya qilinadigan 
qiyoslashni amal qilish muddati O‘zDavStandart talablari bo‘yicha − 12 oyni tashkil qiladi.