O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

P
U
I
·
cos
Bu ifodadan ko‘rinib turibdiki, quvvat koeffitsiyenti
ortgan sari, aktiv quvvat o‘zgarmagan holda, iste’molchining
toki kamaya boradi. Bu bilan elektr uzatish liniyalarida o‘t-
kazgich materiallar tejaladi. Amalda elektr energiyani taq-
simlovchi korxonalar, quvvat koeffitsiyenti ko‘tarilishini
rag‘batlantirish maqsadida, cos 
j
 
ning maksimal qiymatini
belgilaydilar. Shu ko‘rsatkichga binoan korxonalarning elektr
ta’minlash sistemalariga baho beriladi. Barcha iste’molchilar,
shu jumladan, korxonalarda asosiy iste’molchi bo‘lgan
asinxron dvigatellar ham induktiv xarakterga ega. Demak,
quvvat koeffitsiyentini aniqlovchi 
j 
burchak manfiy bo‘lib,
u iste’molchilarning induktivligi bilan belgilanadi. Yuqorida
ko‘rsatilgan, masalan, 3.14-rasmdagi, vektor diagrammaga
muvofiq 
j
burchakni kamaytirish uchun (
j
burchak ka-
mayganda cos
j
ko‘payadi), induktivlikdagi bor zanjirga sig‘im
kiritish kerak. Shu maqsadda sun’iy ravishda, iste’molchining
zanjiriga parallel ravishda sig‘im ulanadi. Natijada tok va
kuchlanish orasidagi faza siljish burchagi 
j
kamayadi.
3.6. Rezonans hodisasi
Har bir erkinlik darajasiga ega bo‘lgan konservativ sis-
temalarda, ya’ni energiya to‘planish imkoniyatiga ega bo‘l-
gan sistemada tebranish yuzaga kelishi mumkin. Bu tebranish
energiya almashish natijasida vujudga keladi. Òebranish
chastotasi tizimning parametrlari bilan aniqlanadi. Erkin yoki
xususiy tebranishlar farq qilinadi. Agar bu sistema mexanik

---

39
sistema bo‘lsa, tebranish kinetik va potensial energiyalar
orasida, energiya almashish natijasida sodir bo‘ladi. Agar bu
sistema 
L
induktivlik va
 C
sig‘imga ega bo‘lgan elektr zanjir
bo‘lsa, tebranishlar magnit va elektr maydonlar orasida
energiya almashishi hisobiga yuzaga keladi. Har bir sistemada,
isrof borligi tufayli, energiya almashish natijasida energiyaning
bir qismi yo‘qoladi. Shu sababli tebranishlar so‘nuvchi
bo‘ladi, ya’ni energiya almashish jarayonining har bir davrida
tebranish amplitudasi kamayib boradi. Mexanik sistemada
ishqalanish natijasida, elektr zanjirida qarshiliklarda issiqlik
ajralib chiqishi natijasida energiya isrof bo‘ladi. Har bir
sistemada tebranishlarga qarshilik ko‘rsatuvchi kuchlar
mavjuddir.
Xususiy va manba ta’sirida sodir bo‘lgan majburiy
tebranishlarning chastotasi tenglashganda rezonans hodisasi
sodir bo‘ladi. Rezonans rejimida tebranishlar amplitudasi
keskin oshadi.
1.
Zanjirda 
R, L, C
qarshiliklar ketma-ket ulangandagi
rezonans (kuchlanishlar rezonansi). Bunda zanjirda xususiy
tebranish sodir bo‘ladi va u zanjirning tebranish konturi
deyiladi (3.10- rasmga qarang). Bu zanjirda rezonans sodir
bo‘lish shartidan xususiy tebranishlar chastotasini topamiz.
Om qonuniga asosan:
(
)
-
=
.
+
=
L
C
U
U
Z
R
j x
x
I
Zanjirdagi tok, agar 
x
L
= x
C
bo‘lsa, eng katta (maksimal)
qiymatga ega bo‘ladi, demak, reaktiv qarshiliklar tengligi
bu zanjirda rezonans paydo bo‘lish shartidir:
.
w
w
=
I
n
L
Bu munosabatdan xususiy tebranishlar chastotasini topamiz:
w = w
0
rez
1
=
.
LC
Bu formuladan ikkita xulosa chiqarish mumkin.
Birinchi xulosa
. Rezonans paytida 
Z
=
R
, ya’ni zanjirning
umumiy qarshiligi aktiv qarshilikka teng va 
U
i
=
U
C 
bo‘ladi.

---

40
Ikkinchi xulosa. 
Konturdagi tebranishlar chastotasi
induktivlik 
L
va
 
sig‘im 
Ñ 
ga bog‘liq.
Ketma-ket ulangan zanjirning rezonans paytidagi vektor
diagrammasi 3.15- rasmda ko‘rsatilgan.
Vektor diagrammadan ko‘rinib turibdiki, rezonans
paytida
U
kir
—
kirish kuchlanishi aktiv qarshilikdagi kuch-
lanishga teng. Demak, bu paytda zanjirdagi tok va kuchlanish
orasidagi faza siljishi, ya’ni
j
= 0 va zanjirdagi tok:
; w
×
×
rez
p
1
=
=
=
U
R
I
I
L
C
Bunda 
=
=
×
w ×
w
r
1
=
=
=
L
Ñ
L
C
C
L
X
X
— zanjirning
reaktiv qarshiliklari,
r
=
L
C
—
zanjirning to‘lqin qarshiligi
deyiladi.
Rezonans rejimining asosiy hodisasi, bu rezonans paytida
tebranishlar amplitudasining keskin ortishidir. Rezonans
konturining ana shu xossasini xarakterlovchi kattalik 
konturning
aslligi
deyiladi. Bu qiymat 
R, L, C
lar ketma-ket ulangan
zanjirda bir-biriga teng bo‘lgan reaktiv elementlarning kuch-
lanishi (
U
L
0
=
U
C0
) va kirish (manba) kuchlanishlarining nis-
bati bilan aniqlanadi.
r
0
0
0
·
=
=
=
.
=
L
C
C
U
U
I x
U
U
R
R
k
k
Q