5- ma’ruza: IX-XII asrlarda Movarounnahrda fan va madaniyat. So‘fiylik ta’limoti Reja

Bahovuddin 
Naqshband
Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy - Bahovuddin Naqshband
hijriy 718 (milodiy 1318) -yili Buxoro shahriga yaqin Ko'shki Hinduvon (qasri
Orifon) qishlog'ida tug'iladi. Naqshband uning laqabi boiib, ota kasbi -
kimxobboflik 
bilan 
shug'ullanganligi 
uchun 
berilgan 
boisa 
kerak. 
Muhammadning bobosi so'fiylar bilan yaqindan munosabatda bo'lganli 
gi 
uchun ham
, unda ta saw u f ilmiga qiziqish bolalikdan paydo bo'ladi va
shu 
yolda 
tarbiyat 
topadi. 

---

Muhammad ibn Muhammad tariqat sulukiga oid ilk saboqlarni shayx
Hoja Muhammad Boboyi Samosiy va Sayyid Amir Kuloldan oladi. Ammo
Hazrat Hoja Bahovuddin Hoja Abdulholiq G'ijduvoniyni o'ziga ustoz bilib,
uning 
yo'lini 
qabul 
qiladi. 
Bahovuddin Naqshband haqidagi «Maqomat»larda uning Sayyid Kulol
bilan bir qatorda, Orif Dekkironiy, Kusam Shayx va Xalil otadan ham
tasaw 
uf 
ta’limoti 
bo'yicha 
saboq 
olganhgi 
qayd 
etilgan. 
Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy ikki m arta haj qiladi. Haj
safaridan Buxoroga qaytgach, butun umrini shu erda o'tkazadi. Amir Ku-
lolning vasiyatiga ko'ra uning xalifasi boiib qoladi. Bahovuddin Naqshband
hijriy 791 (milodiy 1389) -yili vafot etib, qasri Orifon qishlog'ida dafn etiladi. 
Uning muridlaridan eng mashhurlari Hoja Alouddin Attor va Hoja
Muhammad 
Porsodir. 
Bahovuddin Naqshband va’z va pand-nasihatlam i o'z ichiga olgan
«Hayotnoma» nomh she’riy to'plam va tasawufga oid «Dalil al-oshiqin» nomh
kitob yozgan. Biroq mazkur asarlar bugungi kunga qadar topilgan emas. 
Bahovuddin 
Naqshband 
naqshbandiya 
tariqatining 
asoschisidir. 
Bahovuddin Naqshband ta’limoti uning hayotlik chogldayoq Movaroun 
nahrda faqat shahar hunarmandlari orasidagina emas, balki ko'chmanchi
turkiy 
qabilalar 
orasida 
ham 
keng 
tarqalgan. 
Naqshbandiya 
tariqati 
Islom 
dinidagi 
sunniylik 
yo'nahshi 
g'oyalariga
asoslangan boiib, uning ma’naviy silsilasi bir tomondan, Abu Bakr Siddiq
hamda ikkinchi tomondan, Ah ibn Abu Tolibga borib taqaladigan 12
tariqatning biri sanaladi. Bu silsila «Silsilat az-zahab» («Oltin silsila») deb
nomlanadi. Tariqat ma’naviy jihatdan Abu Bakr, jismoniy jihatdan esa Ah
ibn Abu Tolib orqali payg'ambarimiz Muhammad alayhis-salom faoliyati
negizida 
shakliangan. 
Naqshbandiya sulukining boshqa suluklardan farqi nimalardan iborat? 
Avvalo, naqshbandiya suluki halol mehnat qilish orqali kun kechirish
g'oyasini targ'ib qiladi. Bahovuddin Naqshband tomonidan ilgari surilgan
«Dil ba yoru dast ba kor» (Dil yorda, qol ish (mehnat)da) shiori fikrimizning
yorqin isbotidir. Shuning uchun ham naqshbandiya sulukiga kirgan kishilar 
mehnat qilish evaziga hayot kechirar edilar. Tunu kun toat-ibodat bilan
shug'ullanib, оДа, jamiyat yumushlarini tark etish emas, balki oilani farovon,
mamlakatni obod etish yolida mehnat qilish talab etilar edi. Ushbu talab
hadislar mazmunida olg'a surilgan gbyalarga tola mos tushadi. Bahovuddin
Naqshbandning o'zi ham oddiy, pok inson boiib, mehnat qilish evaziga kim
kechirgan. 
Naqshbandiya tariqatining boshqa suluklardan yana bir farqi shu ediki,
boshqa suluklaming tarafdorlari pir oldiga yig'ilib, «Zikri aloniya»ni amalga
oshiralar, ya’ni ovoz chiqarib zikr tushsalar, Naqshbandiya tariqatining
tarafdorlari «Zikri xufiya»ni amalga oshirganlar, ya’ni ular tomonidan
Ollohga qilinayotgan toat-ibodat ovoz chiqarmasdan bajarilar edi. «Zikri
aloniya»ning mohiyatiga ko'ra Olloh ismi yoki «Lo iloha illolloh» kalimasi

---

bor ovozda ohang yordamida aytilib, raqsu samo’ asosida bajarilgan. Ahmad
Yassaviy sulukida zikming mazkur shakli «Zikri arra» deb yuritilar edi.
Mazkur amalni ado etish chog'ida zikr tushayotganlaming ovozi yog'och
kesayotgan vaqtda arradan chiqadigan ovozga o'xshar edi. «Maqomati
naqshbandiy» asarida keltirilishicha, Jalohddin Rumiy asos solgan mavlaviya
sulukidagilar 
ham 
ana 
shu 
odatga 
amal 
qilganlar. 
«Zikri xufiya» am alini bajarish vaqtida esa m uridlar bir joyga
to'planishlari shart emas, har kim o'z uyida tinch, osuda, shovqin-suronsiz,
raqsu samo’siz Ollohning ismi va muqaddas so'zlarni dilda yod etib,
kunduzlari o'z ishi bilan mashg4il bolaveradi. «Zikri xufiya» amalini Hazrati
Hoja Bahovuddin Naqshband yuqorida qayd etib o'tilganidek, Abdulholiq
G'ijduvoniydan o'zlashtirgan. Mutafakkirlar - Abdurahmon Jomiy va Alisher
Navoiy 
ham 
shu 
suluk 
vakillari 
bolganlar. 
Uchinchi farq shundan iborat ediki, naqshbandiya sulukining vahylari
bemordan o'zlariga kasallikni tortib ohb, so'ngra kasallikni o'z vujudlaridan
chiqarib 
tashlash 
xislatiga 
ega 
bo'lganlar. 
To'rtinchi farqi, naqshbandiya sulukidagi avliyolar boshqa ba’zi avliyo-
lardek, karomatfurushlikka yol qo'ymaganlar. Har bir muridning Ollohga
etishishi hamda vahdat hosil qilishi uchun ma’naviy va ruhiy poklanish
maqsadi yo'hda uning har qanday bid’atga qarshi kurashishi talab etilgan.
Avliyolik kuch-quwatini esa faqat ezgu ishlar: Д т -rna’rifatni rivojlantirish,
xalqning ma’naviy jihatdan poklanishini ta’minlash yo'hda har qanday zulm
va bid’atga qarshi kurashishga sarflaganlar. Ushbu suluk vahylari shu kabi
ezgu amallari bilan xalq orasida katta obro' qozonganlar. Buni «Maqomati
Hoja Naqshband» asarida bayon etilgan voqealar va Hazrati Hoja Bahovud 
din Naqshband tomonidan ifoda etilgan hikoyatlar mazmunidan ham anglash
mumkin. Xususan, Bahovuddin Naqshband musulmonlikning mohiyatini
quyidagicha yoritgan edi: «Musulmonlik, bu - Hoji boricha hukmlarga 
boysunish, taqvogarioya qilish, amalnibajarishgaintilish vabekorchilikdan
uzoq bolish. Bulaming hammasi nuri safo va rahm at hamda valoyat
darajasiga etishish vositasidir. Avhyolaming aziz manzili va maqomlariga
mana shu sifat va parvarish orqali etiladi». Ushbu fikrning mantiqiy davomi
sifatida o'z tariqatining maqsadini Hazrati Hoja Bahovuddin Naqshband
yana shunday bayon etadi: «Bizning tariqamiz jahriya zikri-yu raqs emas,
bizning tariqamiz, anjumanda xilvat (xilvat dar anjuman), vatanda
safar(safar dar vatan)dir. Xilvatda shuhrat bor, shuhrat esa ofatdir.
Jam ’iyatda xayriyat boladi, jam’iyat esa suhbatda boladi. Agar bu yo'l
toliblaridan bir guruhi bir-birovlari bilan hamsuhbat boisalar, bu suhbatda
xayru baraka ko'p boladi. Umid borki, bu ishga doimo amal qilinsa, oxiri
haqiqiy 
iymon 
bilan 
yakunlanadi». 
Demak, Bahovuddin Naqshband inson barkamol boiishi uchun, avvalo,
iymonli 
boiishi 
zarur 
deb 
biladi. 
Malumki, tariqat yoli odobdan iborat, h ar bir maqomning o'z odobi
bolganidek, naqshbandiya tariqatining ham o'z xulq-odob talablari bor.

---

«Kimki ana shu odobni ushlasa, uni balog'at ahlining balog'atiga etkazadi.
Adab bu - xulqni chiroyh qilish, so'zni va felni soz qihshdir. Xizmat odobi
ulug' baxtdan yaxshiroq, uning belgisi - amalning qabuh, tug'yon esa
amalningbuzuqhgidir. Adabni saqlash-muhabbat samarasi, yana muhabbat
daraxti, 
yana 
muhabbat 
urug'i 
hamdir». 
Bu 
hikmatlardan 
ko'rinib 
turibdiki, 
naqshbandiya 
tariqati 
odob-axloq
tariqati, chunki bu tariqat aynan insonning ma’naviy-axloqiy kamolga etishi
uning xulq-odob talablari mohiyatini anglashi, ushbu qoidalarga amal
qilishiga bogliqdir. Buni biz Hazrat Bahovuddin Naqshbandning ma’naviy-
axloqiy qiyofasidan ham bilsak boladi. «Maqomati Hoja Naqshband» asarida
shunday deyiladi: «Ulaming axloqlaridan bir shingili shuki, agar ular biror
do'st yoki darveshning uyiga borib qolsalar, ulaming barcha farzandlari va
yaqinlarining hamda xizmatkorlarining ahvolini so'rar va har birining
ko'nglini bir yol bilan topar edilar. Do'st hamsoyalar va darvesh oshinolardan
hamisha rozi va xushnud bolardilar. Ulaming bu lutfi har bir kishiga to'gri
yol 
uchun 
dalolat 
qiluvchi 
edi». 
Naqshbandiya tariqati asosida har bir insonning halol, 
pok boiishi
, o'z
mehnati bilan hayot kechirishi kerakligi, sabr-qanoatli boiishi, kamtar,
samimiy boiishi, iymon va e’tiqodini mustahkam tutishi, dilga xudoni jo
etib, amalda xalq bilan birga bo'lish kabi olijanob xislatlarni tarkib toptirish
yotadi. Bu xislatlarni o'zlashtirib borish jarayonida inson poklana boradi va
ruhan 
Ollohga 
etishishga 
o'zini 
tayyorlaydi. 
Naqshbandiya tariqati kishilami mehr-oqibat, samimiylik, halollik,
mehnatsevarlik, rostgo'ylik, sabr-qanoatga ega bo'lish sari yollar ekan, ularda 
yomon illatlar: harom ishlar, ya’ni o'g'rilik, nopoklik, xasislik, yolg*onchilik,
firibgarlik, ta’magirlik, boylikka hirs qo'yish kabilami qoralaydi. 
Buni biz 
 
Hazrati Hoja Bahovuddin Naqshbandning quyidagi fikrlaridan ham bilsak
boladi: 
«Shamga o'xshagin, toki hammaga ravshanlik bag'ishla, o'zing esa qoro-
ng'ida bol, «Hoyu havas va nafs ahQari tutgan ishlar asosining barchasi
zalolat(adashuv)dan iboratdir. Ishlarda niyatni to'g'ri qilish eng muhim
narsadir», «Kishi o'zining nafsiga tuhm at qilishi kerak. Kimki Haq
subhonahu inoyati bilan o'z nafsining yomonhgini tanigan, uning hiyla-
nayrangini anglagan boisa, bunday qilish unga oson boladi». Bu yoldan
yuruvchilarda o'zgalarning gunohini ham o'zlaridan deb bihsh hollari ko'p
boladi. 
Bu hikmatlarda komil insonni tarbiyalash uslublari ham bayon etilgan:
«Suhbatimizga etishadigan guruhlardan ba’zilari shundayki, ulaming
ko'ngillarida muhabbat urug'i bor, ammo xalaqit beruvchi xasu hashaklar
tufayh o'solmaydi, bizga esa uni poklash lozim. Ba’zilarida muhabbat urug'i
yo'q, bizga esa uni paydo qilish lozim»; «Murshid tohbning o'tgan, hozirgi va
kelajak kabi uch hohdan boxabar boiishi kerak, shundagina uni tarbiya
qila oladi»; «Tolib amal qilishi zarur bolgan shartlardan biri shuki, u Haq
taolo do'stlaridan biri bolgan do'st bilan hamsuhbat boiib, o'z holidan voqif

---

bo'lishi zarur. Suhbat zamonini o'zining o'tmish zamoni bilan solishtirib
ko'rsin, nuqsondan kamol sari ketayotganini o'zida mushohada qilsa, bu
azizning suhbatida mulozamatda bolishni o'zi uchun farzi ayn hisoblasin». 
Xulosa qihb aytganda, naqshbandiya tariqati ikki muhim tariqat:
Abdulxoliq G'ijduvoniy hamda Ahmad Yassaviy yo'lini birlashtirdiva hayotga
moslashtirdi. 
Naqshbandiya sululri (xudoga yaqinlashish yoli) o'n bitta axloqiy qoidani
ishlab 
chiqdi 
va 
amahyotga 
tadbiq 
etdi. 
So'fiyning poklanish va xudoga etishish darajasi ma’naviy murabbiy -
shayx, 
murshid 
yoki 
pir 
tomonidan 
amalga 
oshiriladi. 
Va nihoyat, murshid bilan murid o'rtasidagi ma’naviy-ruhiy aloqaning
paydo bo'lishi muridning kamolotga etishganligini ko'rsatadi v a murshid
muridga o'z hirqasini echib beradi. Bu yol muroqaba, mushohada, musohaba
kabi uch bosqichdan iborat boladi. Naqshbandiya sulukiga kirgan inson
o'zini ham ruhan, ham jismonan chiniqtirishi, ma’naviy poklashi va qalbga
sayqal 
berishi 
lozim. 
Naqshbandiyaning asosiy yoli Haqqa etishga intilish, xufiya zikr qihsh
boiib, ba’zi bid’atlam i rad etadi. Masalan, darbadarlik, qashshoqlik, musiqa
chahb, ashula va raqs tushib, zikr tushish (samo’) va ovoz chiqarib (jahr)
zikr qihsh va boshqalar. Aziz-avhyolar, ulaming mozorlariga sig'inish man 
etilib, har qanday madadni faqat Ollohdan so'rash kerakhgi ta’kidlanadi.
Ruhan poklanib, manmanlik, kibru havodan voz kechib, oddiy o‘z mehnati
bilan 
kun 
kechirishga 
da’vat 
etadi. 
Demak, naqshbandiya tariqatining asosini insonning ham ruhan, ham
jismonan poklanishi tashkil etib, bu jarayon hozirgi davrda ham o‘z
ahamiyatini yoqotmagan. Bugungi kunda yosh avlodni etuk inson etib
tarbiyalashda naqshbandiya tariqatining axloqiy sistemasi, yol v a usullari
q o l keladi. Zero, aqliy, axloqiy, jism oniy kam ol topgan shaxsni
shakllantirishda mazkur tariqat g'oyalari muhim omil boiib xizmat qiladi. 
Haqiqiy so'fiylik tarkidunyochilik g*oyasini ilgari surmaydi, u insonni
ma’naviy poklanishga yo'llaydi. Lekin ba’zi johil va nodon kishilar (hatto
din peshvolari ham) insonning ruhan xudo bilan birlashishi, «Anal haq»lik,
ya’ni «Men xudoman» degan ifodaning mohiyatini tushunmasd^n, ulam i
ta’qib etdilar. Aslini olganda, so'fiylik, bu - m uruw at, saxovat, mehnat,
qanoat 
va 
diyonatdir. 
Ular 
inson 
xulqida 
mavjud 
bolgan 
illatl'- 
kurashuvchilardir. So'fiylar hayotni qabohat va razolatdan tozalash yo'lida
h ar bir insonning ma’naviy jihatdan pok bolishini ta ’minlash uchun
kurashganlar. 
Xulosa qihb aytganda, Islom er yuzida keng tarqalgan dinlardan boiib, u
musulmon madaniyatining tarkib topishida muhim o'rin tutdi. Islom
ta ’hmotining muqaddas kitobi - «Qur’on»da ilgari surilgan xulq-odob,
tu rm u sh tarziga oid qarashlar musulm onlar axloqiy tarbiyasining
shakllanishiga asos boiib xizmat qildi. Barcha musulmon mamlakatlarida
«Qur’on»ning sharhlovchilari tomonidan shariat qonun-qoidalari, axloqiy

---

talablarini targ'ib etilishi keyinchalik musulmon adabiyotida axloqiy-didaktik
mazmundagi 
asarlaming 
paydo 
bolishiga 
turtki 
boldi. 
Islom barcha musulmon mamlakatlarida bolgani kabi, Xuroson va
Movarounnahrda ham asosiy din hisoblanadi. Shuning uchun xalq hayoti 
da Islom ta’hmotida ifodalangan xulq-odob qoidalari mohiyatini chuqur
o'rganish asosida yosh avlodda ma’naviy-axloqiy xislatlarni tarbiyalash
maqsadga muvofiqdir.