O‘zbeкiston respubliкasi

fe‟l + -
uvchi 
= fe‟l 
anglatgan harakatning bajaruvchisini anglatuvchi shaxs oti 
lisoniy 
so‗z yasash qolipi hosilalarida (
ichuvchi
, 
kesuvchi
, 
yozuvchi
, 
xohlovchi 
va b.) bu so‗zning asosida yotgan 
ich
, 
kes
, 
yoz
, 
xohla 
leksemalarining sememasi yasama so‗zlarda nutqiy ma‘noning 
bo‗lakchasi sifatida yuzaga chiqadi. Deylik, 
ichmoq 
leksemasining 
sememasi «biror suyuqlikni iste‘mol qilmoq» bo‗lib, u(ichuvchi) 
nutqiy hosilasida «ichish bilan shug‗ullanuvchi kishi» nutqiy 
ma‘nosining «ichish» uzvida mujassamlashgandir. Bunda ma‘lum bir 
butunlikning «kichrayib», nutqiy bir butunlikning tarkibiy qismiga 
aylanganini ko‗ramiz. Bu esa sememada sifat o‗zgarishi yuz 
berganligini ko‗rsatadi. Demak, nutqiy yasama so‗z lisoniy 
butunlikning nutqiy qismga aylanishi hodisasi yuz beradi. Buni shartli 
ravishda «sememaning nutqiy ma‘no bo‗lakchasiga aylanishi» deb 
ataymiz. 
Sememaning mazkur hodisadan quyiroq darajada o‗zgarishi 
uslubiy omil va ayrim lug‗aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchining 
ta‘siri natijasida yuz beradi. 
Leksema ko‗chma ma‘noda qo‗llanar ekan, uning sememasi 
tarkibidagi atash semasi so‗nib, nutqiy voqelikka mos ravishda ifoda 
va vazifa semasi kuchayadi. Masalan, 
oltin yoshlik 
birikuvida 
voqelangan 
oltin 
leksemasining «sariq tusli qimmatbaho noyob 
metallni ifodalovchi ot» sememasidagi «sariq tusli», «metall», «ot» 

---

109 
semasi butkul so‗ngan bo‗lib, «kamyob», «qimmatbaho» semasi 
kuchaygan va «ot» vazifa semasi «sifat» ma‘no bo‗lakchasiga 
aylangan holda namoyon bo‗lgan. Biroq bundagi vazifa semasining 
o‗zgarishi nutqiy hodisa bo‗lganligi sababli u sememaning ikkinchi 
turkumga ham xosligini ko‗rsatmaydi, balki boshqa turkumga xos 
vazifasini bajarishi deb tushunmoq lozim. Demak, leksemaning 
ko‗chma ma‘noda qo‗llanilishidagi ma‘noviy modifikatsiyasini 
«semema semasining o‗zgarishi» deb baholash mumkin. 
Semema 
vazifa 
semasining 
o‗zgarib voqelanishini fe‘l 
leksemaning sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shaklini olib 
qo‗llanishida yaqqol kuzatish mumkin. Masalan, ravishdosh shaklini 
olgan fe‘l leksema sema asosida fe‘lning ma‘nosi kuchsizlanib 
ravishga xos belgi kuchayadi. Qiyoslang: 
U shoshildi – U shoshilib 
gapirdi. 
Ayrim lug‗aviy shakl hosil qiluvchi fe‘lning atash semasini 
modifikatsiya qiladi. Masalan, kitob leksemasi sememasidagi 
belgilanmagan miqdor semasi nutqda voqelangan 
kitoblar 
so‗zida, 
son+ot 
qolipli sintaktik qurilmada muayyanlashadi. Bu esa uni shartli 
ravishda «sememaning atash semasi o‗zgarishi» deb talqin qilish 
imkonini beradi. 
Aytilganlar asosida sememaning nutqiy xoslanishini quyidagi 
turlarga bo‗lish mumkin: 
1)
sememaning so‗z ma‘no bo‗lakchasi sifatida voqelanishi; 
2)
sememaning atash semasi so‗nishi natijasida vazifa semasi 
kuchayishi va ifoda semasi o‗zgarishi sifatida voqelanishi; 
3)
 
sememaning atash semasi o‗zgarib voqelanishi
.