O‘zbeкiston respubliкasi

belgi-хususiyat ma‟nolarida ishoraning o„sib borishi 
atoqli otlar ~ muayyan otlar ~ mavhum otlar 
prеdmеtlik ma‟nosida ishoraning o„sib borishi 
(2-chizma) 
belgi-хususiyat ma‟nolarida ishoraning o„sib borishi 
narsa-buyum otlari ~shaхs otlari ~ material, modda-ma’dan 
otlari 
belgi-хususiyat ma‟nolarida ishoraning o„sib borishi 
 
Shunga asosan, so‗z yasash qolipi hosilalarining so‗z turkumlariga 
mansubligi darajalanish nuqtayi nazaridan belgilanadi. Tadqiqotchi 
har bir so‗z yasash qolipi hosilasining bu siralarda qanday o‗rin 
egallashini aniq belgilab berishi zarur. Bunday masala hozirgi kunda 
tez rivojlanayotgan empirik tilshunoslikning yangi bosqichi − 
korpuslingvistika va kompyuter lingvistikasida hal etiladi. 
Relyatsiya (so‗z o‗zgartish, forma yasash, turlash, tuslash…) 
nazariyasida Y.Grimmdan boshlab ikki − so‗zning ma‘nosiga mutlaqo 
ta‘sir etmay, birikma/gap tarkibida uni boshqa bo‗laklar bilan 
bog‗lashga хizmat qiluvchi va ―sintaktik‖ deb ataluvchi shaklar va 
nosintaktik shakllarni farqlash an‘anaga aylangan va, albatta, asossiz 
emas. 
Relyatsiyaning tilimizda substansial tadqiqi quyidagi tamoyillarga 
asoslanadi. 
Turkiy tillarning o‗ziga хos хususiyati shundaki, bu tillarda 
relyatsion qo‗shimcha/vositalarning barchasida semantik tomon 
(ma‘lum bir ma‘lumot/хabar/… berish (bunday qobiliyat so‗zshaklda 
matndan uzilgan holatda ham saqlanaveradi) va sintaktik qobiliyat 
(matn/so‗z birikmasi va gap / tarkibida so‗zlarni bir biriga bog‗lash, 
nutqiy birliklar, hosilalar tuzish, ularda tarkibiy qismlar iyerarхiyasini 
belgilash…) dialektik bog‗lanishda bo‗ladi, asosan, bir-biridan 
ajralmagan tarzda voqelanadi. Bir tomonning ma‘lum darajada 
kuchayishi ikkinchi tomonning o‗sha darajada susayishi evaziga sodir 

---

156 
bo‗ladi. Semanik tomon tom ma‘noda derivatsiya bilan, sintaktik 
tomon esa relyatsiya bilan uzviy bog‗liqdir. Tilshunoslikning zohiran 
juda aniq ko‗ringan bu ikki tushunchasining amaliy ilmiy tatbiqida 
kelib chiqadigan bahs-u munozaralarning ildizi mana shu −