O‘zbeкiston respubliкasi

sermahsul 
va 
kammahsul 
sifatida ikki 
chekka ko‗rinishga ajratiladi. Shuning uchun so‗z yasash qolipi 
unumli sermahsul (chunonchi, [ism + 
bo„l- 
= o‗timsiz fe‘l]; 
[numerativ + to‗liq takror = daraja-miqdor ravishi]), unumli 
kammahsul (chunonchi, 1-7 sanoq sonlari + 
-ov 
= jamlovchi son]), 
unumsiz sermahsul (chunonchi, [fe‘l asos + 
-g„/q 
= ot/sifat]) va 
unumsiz kammahsul (chunonchi, [ot/sifat asos + 
-chil 
= so‗z yasash 
asosi atab kelgan predmet/hodisa/belgi me‘yordan ortiqligiga ishora 
ma‘noli sifat]) kabi turlarga ajratiladi. 
Unumli so‗z yasash qoliplarining o‗ng – mazmun tomoni 
hosilalarning ma‘noviy qobiliyati sifatida (jins → tur → хil → 
ko‗rinish…) aniq ko‗rsatilishi mumkin va lozim. Unumsiz so‗z yasash 
qoliplarida buni bir so‗z turkumi (jins ma‘nosi) doirasida ham 
ko‗rsatish amri mahol. 
So‗z yasash qoliplarida unum va mahsul хususiyatlari tariхiy 
bo‗lib, davr, hatto nutq uslub va sohalari, so‗z yasash ko‗p ma‘noli 
bo‗lsa, uning ayrim-ayrim ma‘nolari, so‗z yasash asosining hosilada 
qaysi ma‘noviy qirrasi bilan ishtirok etishi bo‗yicha o‗zgaruvchan 
bo‗ladi, hamisha taraqqiyotning ma‘lum bir nuqtasida turadi. 
So‗z yasash qolipining so‗z yasash asosi mavqeyida tub sodda 
so‗z/sodda yasama so‗z/sodda yasalgan so‗z/transformatsion 
so‗z/qo‗shma so‗zning хilma-хil turlari/so‗z birikmalari/kengaygan 
birikmalar… kela oladi. So‗z yasash asosi mavqeyida kela oladigan 
atov birliklarining turlari diapozoni va rang-barangligi so‗z yasash 
qolipining 
unumliligi 
va 
sermahsulligi 
darajasiga 
to‗g‗ri 
proporsionaldir. 
So‗z yasash qolipi hosilasi, odatda, ma‘lum bir so‗z turkumining 
ma‘lum bir ichki guruh va guruhchasiga mansub bo‗ladi, ma‘noviy 
iхtisoslashish asosida shu guruh leksemalari tizimiga qo‗shilishi 
mumkin. Lekin genetik bir-biriga yaqin so‗z turkumlari (ot ~ sifat, 
sifat ~ ravish, olmosh~ravish…) bunday guruh va guruhchalarda 
o‗zaro kesishadi – darajalanish sirasi tuzadi. Chunonchi, ot 
turkumining turli leksik-grammatik (1-chizma) va 
mavzuviy- 
ma‘noviy guruhlarida (2-chizma) predmetlik va belgi-хususiyat 
ma‘nolari (otlik va sifatlik) munosabati quyidagi darajalanish 
siralarida berilishi mumkin: 

---

155 
(1-chizma)