Gulchehra shadmanova, soyibjon mirzayev «zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari»

2.1.
 
Axborot tizimlarining tarkibi va tuzilishi
Asosiy tushunchalar va ta‘riflar
.
 
Tizim komponentlari tarkibi va bog‘lanishini aniqlash uchun quyidagi asosiy 
tushunchalar ta‘riflarini keltiramiz.
Tizim
 
(grekchadan- butun, qo‘shilish, bo‘laklardan tuzilgan) -elementlar 
jamlanmasi, bir-biriga ta‘sir qiluvchi va ma‘lum bir butunlikni tashkil qiluvchi 
degan ma‘nolarni bildiradi.
Tizimlar butunligi
 
- uning alohida elementlari xossalarining yig‘indisiga 
prinsipial ravishda tizim xossalarini yig‘ib bo‘lmasligini aks ettiruvchi 
эмерджентлик
(
tizimdan tashqarida bo‘lgan alohida qaralayotgan uni tashkil 
qiluvchi elementlariga xos bo‘lmagan 
tizimning butunlik xossasi )xossasining
 
paydo 
bo‘lishi va shu bilan birga har bir elementi xossalarining uning joyidan va tizim 
ichidagi funksiyasidan bog‘liqligini aks ettiradi.
Tizim elementi
 
-ma‘lum bir funksional vazifaga ega bo‘lib, tizimning 
qismidan iboratdir. Bunda biror bir tizimning alohida elementi boshqa bir tizimning 
elementi ham bo‘lishi mumkin. O‘z navbatida o‘zaro bog‘liq oddiyroq 
elementlardan tashkil topgan tizimlarning murakkab elementlari tizim ostilar deb 
aytiladi.
Tizimlarni tashkil qilish
- xususiy holda, tizim elementlari holatining har 
xilligini chegaralanishi yuzaga chiqarganda, ichki tartibga solinganlik, tizim 
elementlarining o‘zaro ta‘siri uyg‘unligi. 
Tizimlar holati
 
- tizim ega bo‘lgan muhim xossalar to‘plami.
Tizim tuzilmasi
 
-tizim asosiy xossalarini aniqlovchi tizim elementlari o‘zaro 
ta‘siri tarkibi, tartibi va tamoyilidan iborat. Tuzilma -bu tizimning holati 
o‘zgarganda unda o‘zgarmas bo‘lib qoluvchi xususiyatlarning bo‘lagi.
Tizim arxitekturasi
 
- uni tashkil etuvchilarning o‘zaro ta‘sirini tashkil qilish 
uchun muhim bo‘lgan tizim xususiyatlarining yig‘indisi. Tizimning mavjud 
bo‘lishi shakllari nuqtai nazaridan ular moddiy va abstract tizimlarga bo‘linadi.
Moddiy tizimlar
-moddiy tashuvchilarda taqdim qilingan axborotlarni haqiqiy 
qayta ishlashni ta‘minlovchi energomaterial tizim. Ular texnik, ergatik va 

---

20 
ergatexnik(эргатические и эргатехнические), aralash qismlarga bo‘linadi. Aynan 
ergatexnik tizimlar — «inson-mashina» moddiy tizimlar bo‘lib, ular ergatik(inson) 
element va texnik element(mashina)dan tashkil topgan, shular o‘rganish uchun 
asosiy predmetni tashkil qiladi.
Abstrakt tizimlar - bu tizimlar, operatsion(tezkor) ob‘ektlar sifatida bo‘lib 
ko‘pincha ideallashtirilgan bo‘ladi, misol uchun,bilim, nazariya, gipoteza.
Axborot tizimi (AT)
 
— axborotni tashkillashtiruvchi, saqlovchi va tubdan 
o‘zgartiruvchi moddiy tizimdir. Bu tizimning asosiy predmeti va mahsuloti bo‘lib 
ishlab turuvchisi axborot hisoblanadi.
Ma‘lumotlarni qayta ishlash tizimi
 
(MQIT)-inson qatnashishi mumkin
bo‘lgan avtomatik qayta ishlash uchun yaroqli bo‘lgan formal ko‘rinishda taqdim 
qilingan ma‘lumotlarni tubdan o‘zgartiruvchi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan usullar va 
vositalar majmuidan iborat.
Bilimlarni qayta ishlash tizimi. (BQIT)
—axborotlarni mantiqiy qayta ishlash 
uchun maxsus dasturiy ta‘minoti mavjud bo‘lgan abtomatlashgan AT.
Intellektual axborot tizimi
—xabarlar massivini mavjud bo‘lish darajasi bo‘yicha 
tartiblash qobiliyatiga ega bo‘lgan; massivdan barcha mumkin bo‘lgan xabarlarni 
mantiq yordamida chiqaruvchi natija sifatida ajratib olish; tashqi dunyodan yangi 
axborotni olishda javob berish uchun yangi turdagi savollarni tayorlash; 
saqlanadigan xabarlarni baholashga qobiliyat ya‘ni «refleksga» ega bo‘lgan 
axborot tizimidir. [Smirnov, 1981]; 
Avtomatlashgan ATni tuzish asosiga asosiy tavsiya ma‘lumotlarni maxsus 
qayta ishlash samaradorligini ta‘minlashdan iborat bo‘ladi, quyidagi tamoyillar 
faraz qilinadi: 
•
integratsiya tamoyili
— ma‘lumotlar va ularni o‘zgartirish operatsiyalarining 
takrorlanishini ko‘p marotiba (maksimal) yoqotishdan ko‘ra tizimga bir marotiba 
kiritilgan qayta ishlanadigan ma‘lumot mumkin bo‘lgan ko‘p sonli masalalarni 
yechish uchun ishlatiladi; 
•
tizimlilik tamoyili
 
— barcha darajada va barcha funksional tizimostilarda 
qarorlar qabul qilish uchun zarur bo‘lgan axborotni olish maqsadida turli 

---

21 
«kesma(разрезах)»larda ma‘lumotlarni qayta ishlash; 
•
majmualik tamoyili