Fuqarolik jamiyati taraqqiyotida

Jamoatchilik nazorati 
tizimi va
subyektlari

---

70 
so’rovlar jamoatchilik nazoratini shakllantiradi va aksilijtimoiy xarakterga ega 
bo’lgan xatti-harakatlarni tartibga soladi[14; 16-б.].
 
Boshqa bir amerikalik sotsiolog Charlz Kuley (Charles Horton Cooley) ham 
mazkur fikrni davom ettirgan holda, jamiyatdagi illatlarni bartaraf etishda 
jamoatchilik nazorati muhim o’rin tutishi, mavjud huquqbuzarliklarning oldini 
olishda u samarali xizmat qilishini ta’kidlaydi. Bu hodisa jamiyatda o’ziga xos 
raqobat muhitini vujudga keltirishi bilan birga, o’ziga xos tarzda ijtimoiy vijdonni 
shakllantirishga ham xizmat qiladi. Ayni vaqtda, jamoatchilik nazoratini amalga 
oshirishda davlatning roli ham juda muhimligini esda tutish lozim. Garchi asosiy 
nazorat obyekti davlat bo’lishiga qaramasdan, davlat umummilliy manfaat nuqtai 
nazaridan jamoatchilik nazoratiga yo’l bermasa, uning samara berishi qiyin. Qudratli 
milliy yetakchilar rahbarlik qilayotgan ba’zi mamlakatlarda jamoatchilik 
nazoratining samaradorligini ta’minlaydigan omil aynan davlat rahbaridir. Bu 
borada amerikalik antropolog Rut Benedikt (Ruth Benedict) shunday yozadi: 
“Yakuniy jamoatchilik nazoratini kishilarning o’zlariga tashlab qo’yishning o’zi 
kishilarga erkin hayot kechirishlari uchun kafolat bo’la olmaydi. O’zlarini erkin, 
demokratik jamiyatda his etayotgan, ammo kuchli yetakchi yoki qirolga ega bo’lgan 
jamiyatlar barcha fuqarolar uchun umumiy bo’lgan ba’zi erkinliklarni 
kafolatlashdek umumiy xususiyatga ega”[13; 49-б.].
 
Ba’zi olimlar jamoatchilik nazorati borasida suiiste’molchilikka yo’l 
qo’yilishini misol keltirishadi. Jumladan, taniqli amerikalik olim S.Xantington 
AQShda qurolli kuchlar ustidan fuqarolik nazorati o’rnatish masalasida doimo 
Kongress va Prezident o’rtasidagi munozaraga e’tibor qaratadi. Prezident 
jamoatchilik nazoratini Prezident nazorati bilan tenglashtiradi va Kongressda 
a’zolarning ko’pligi qurolli kuchlar ustidan o’rnatiladigan nazoratning 
samarasizligiga olib kelishini ro’kach qiladi. Kongress esa, o’z navbatida, bu fikrga 
qarshi chiqib, Prezident harbiy maslahatchilarga tobe ekanligini ta’kidlagan holda, 
o’zini Prezidentdan ko’ra xalqqa yaqin “his” etadi va jamoatchilik nazoratini 
kongress nazorati bilan tenglashtiradi. 

---

71 
Yuqoridagi ta’riflarga asoslangan holda, vakolatli fuqarolik institutlari 
tomonidan davlat hokimiyati organlari faoliyatida qonuniylikni ta’minlash 
maqsadida amalga oshiriladigan ijtimoiy nazoratni davlat hokimiyati ustidan 
jamoatchilik nazorati sifatida tushunish mumkin. Ya’ni, jamoatchilik nazorati 
fuqarolar va fuqarolik jamiyati vakolatli institutlarining tizimli faoliyati bo’lib, u 
davlat boshqaruv organlari faoliyatining me’yoriy-huquqiy mezonlarga mosligini 
belgilash, yuzaga kelgan qonunbuzarlik holatlarini davlatning tegishli organlariga 
murojaat qilish orqali yoki jamoatchilik fikriga tayangan holda bartaraf etishdan 
iborat. 
Davlat organlari ustidan amalga oshiriladigan jamoatchilik nazoratining 
umumiy jihatlari quyidagilar: 
– hokimiyat tomonidan joriy etilmaydi;
– huquqiy ko’rinishda yoki majburiy xususiyatga ega emas;
– davlat boshqaruvi organlari jamoatchilik nazorati subyekti bo’la olmaydi;
– jamiyat va fuqarolar nomidan amalga oshiriladi[17; 48-б.]. 
Jamoatchilik nazoratining o’ziga xos jihatlariga quyidagilarni ko’rsatish 
mumkin: