1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

7.5. Telemexanik tizimlarini qurish prinsiplari
«Telemexanika» termini ikkita grek so‘zidan iborat. «Tele» - masofa, 
«Mexanika» - «master», telemexanika – bu fan va texnikaning shunday oblastiki, 
bu yerda o‘lchash, signallash va boshqaruv masalalari inson ishtirokisiz masofaga 
signal uzatish orkali bajariladi. 
Maxalliy distansion boshqaruv tizimlarida boshqaruv shunkti va ob’ektlari 
bir-biridan uncha uzoq bo‘lmagan masofaga joylashtiriladi. Ular orasidagi masofa 
bir necha yuz metr oralig‘ida bo‘ladi. Bu holda har bir boshqaruv o‘tkazish liniyasi 
orqali uzatiladi. O‘tkazichlarning umumiy soni, n=m+m
1
, bu yerda m- bo‘yruq va 
axbarotlar soni; m
1
– teskari o‘tkazgichlar soni. Lekin ob’ektlar boshqaruv 
punktidan yuzlab kilometr masofada joylashgan bo‘lsa, har bir buyruq v xabarni 
alohida o‘tkazgich orqali uzatish mumkin emas. Bundan tashqari, buyruq va 
xabarlarni uzoq masofaga uzatishda signallar aloqa liniyalaridagi turli o‘zgarishlar 
natijasida amalga oshirishda maxsus qurilmalardan foydalanilmoqda. Bu 
qurilmalar har bir buyruq uchun individual o‘tkazgichlarni o‘rnatishni talab 
qilmaydi va axborotni uzatish aniqligi ortadi. Bunday qurilmalar telemexanik 
tizimlar deb nomlanadi. 
Telemexanika tizimlarida mahalliy avtomatlashtirish tizimlaridan farqli 
ravishda buyruq va xabarlarni uzatish uchun qo‘llanuvchi o‘tkazgichlar soni bir 
necha bor kamaytirish mumkin. Ko‘p hollarda bir nechta ob’ektlarni boshqarishda 
bitta ikki o‘tkazgichli aloqa liniyasidan foydalanish mumkin. Bunda utkazgichli 

---

149 
yoki radioaloqa liniyasi bo‘ladi. Shuning uchun elektr zanjirlarida ko‘p signallarni 
bir vaqtni o‘zida bitta liniyadan uzatish hozirgi kunda keng tarqalgan. Xabarlarni 
bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda uzatishni ta’minlovchi texnik vositalar 
yig‘indisi aloqa kanali deb yuritiladi. Shunday qilib, bitta aloqa liniyasi orqali bir 
nechta aloqa kanalini hosil qilish mumkin. 
Telemexanik tizimlar quyidagi xususiyatlarga ega: 
-
ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida xabarlarni uzatishda katta 
kechikishlarga yo‘l qo‘yilmaydi, chunki buning natijasida avariya holatlari kelib 
chiqishi mumkin. 
-
Buyruqlarni uzatishda yuqori ishonchlilikka ega bo‘lish lozim, chunki 
noto‘g‘ri axborotlar ham avariya holatlariga olib kelishi mumkin. Telemexanik 
boshqaruvda, misol uchun, noto‘g‘ri axborot berilishining ehtimoli 10
-8
…10
-13
ni 
tashkil etadi. 
-
Teleo‘lchov axborotlari yuqori aniqlikda bo‘lishi talab etiladi (0,1%gacha). 
Bajaradigan vazifalarigi ko‘ra quyidagi telemexanik qurilmalarni ajratib ko‘rsatish 
mumkin: teleboshqaruv qurilmalari (TB) – boshqaruv buyruqlarini uzatish, shu 
jumladan ishlab chiqarish ob’ektlarini ishga tushirish, to‘xtatish, uskunalarni 
holatini o‘zgartirish va boshqa maqsadlar uchun qo‘llaniladi; telesignallash 
qurilmalari (TS) – nazorat qilinuvchi ob’ektlarning holati hakida xabar berish 
maqsadida qo‘llanadi. Teleo‘lchov qurilmalari (TO‘) – o‘lchanayotgan kattalikning 
uzluksiz o‘lchanuvchi qiymatlari haqida ma’lumot beradi. 
Ob’ektlarni boshqarishda ularning holati haqida axborotga ega bo‘lmay turib 
boshqarishni amalga oshirib bo‘lmasligini hisobga olgan holda ko‘pincha 
teleboshqaruv va telesignallash tizimlari birgalikda telemexanik tizim ko‘rinishida 
beriladi (TB-TS). Shu bilan birga umumiy aloqa liniyasida kompleks telemexanik 
tizimlarni ham qo‘llash keng tarqalgan. Bunday tizimlar TO‘, TS, TB ning hamma 
vazifalarini bajaradi. Ko‘p hollarda telefon aloqasi ham shu guruxga qo‘shiladi. 
Telemexanik tizimlar orqali uzatiluvchi axborotlar hajmi kengayib, hozirgi 
kunda TB, TS, TO‘ tizimlari bilan bir qatorda integral parametrlarni o‘lchash, 
telerostlash (TR), rostlagichlar uchun kodlash bo‘yruqlarini uzatish, telemexanik 

---

150 
tizimlarni teleavtomatik va avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida xisoblash 
mashinalari bilan ishlatish tavsiya etilyapti. Telemexanik tizimlarni yaratishda 
integral sxemalar va mikroprotsessorlarni qo‘llash telemexanikani rivojlantirishda 
muhim o‘rin tutadi.