Geodeziya va marksheyderiya

Teodolit va uning qismlari. 
Teodolit joyda burchakning gorizontal 
qo‘yilishini o‘lchash asbobi bo‘lib, 10.2-shaklda ko‘rsatilganidek quyidagi asosiy 
qismlardan iborat: taglik 
1
, limb 
2, 
alidada 
4, 
adilak 
6 
va ko‘rish trubasi 
8.
Teodolitning limbi aylanmasa, bu teodolit 
oddiy
,
 
aylansa—
takroriy teodolit 
deyiladi. Takroriy teodolit limbining maxsus mahkamlash va qaratish vintlari 
bo‘ladi, oddiy teodolitda esa ular bo‘lmaydi. 
Teodolitlar limbining nimadan yasalishiga qarab, ular 
metall limbli va optik 
teodolitlarga 
bo‘linadi. Metall limbli teodolitlarning gorizontal hamda vertikal 
doiralari mis yoki bronzadan yasaladi (TT-50, TT-5 markali teodolit—
taxometrlar). 
9.2-shakl. Teodelit sxemasi. 
VV
1
—asbob aylanish (vertikal) o‘qi; hh
1
—silindrik adilak o‘qi; a,a
1
—truba aylanish o‘qi; 0—
ob’ektiv markazi; t—to‘r markazi; tO—ko‘rish o‘qi; 1—taglik; 2—limb; 3—limbning yo‘nilgan 
qirrasi, 4—alidada, 5— alidadaning yo‘nilgan qirrasi, 6—silindirik adilak, 7—truba tagligi, 8—
ko‘rish trubasi, 9—limbi, 10—ko‘targich vint, 11—taglik ko‘targichi, 12—shtativ boshi, 13—
o‘rnatish vinti va prujinasi, 14—shovun ilgagi, 15 shtativ oyog‘i, 16—treger—plastinka, 17—
vertikal doira. 
Optik teodolitlarning limblari esa shishadan yasalgan
 
bo‘ladi (T-30, T-15, 
T-5). Keyingi davrda ko‘proq optik teodolitlar ishlatila boshladi. Endi teodolitning 

---

qismlari bilan tanishib chiqamiz. 
Taglik
—magnitaviy xossasi bo‘lmagan metalldan uchburchaklik shaklida 
yasalgan moslama 
1
bo‘lib (9.2-shakl), uchburchaklik uchlarida (
11
)
 
o‘rnatilgan 
uch ko‘targich vint 
10 
lar yordamida shtativ ustiga o‘rnatiladi. Quyi tomonda 
taglikni shtativga mahkamlash uchun maxsus (prujinali yoki prujinasiz) o‘rnatish 
vinti 
13 
bo‘ladi, u 
o‘rnatish vinti 
deyiladi. Ko‘tarish vintlari bilan adilak 
6 
yordamida asbob gorizontal vaziyatga keltiriladi. 
9.2a-shakl. SHtativ va shovunlar. 
a—oyog‘i o‘zgaradigan yog‘och shtativ, b—moslamali shovunlar; 1—shtativ boshi, 2—o‘rnatish 
vinti, 3—oyoq uzunligini boshqaruvchi, 4—siquv moslamasi, 5—oyog‘i,
 
6—tayanch, 7—metall 
uchli qalpoq. 8—oyoq remeni, 9—elka remeni. 
SHtativ.
GOST 11897—78 ga ko‘ra, shtativlar ikki tipga bo‘linadi. 
1. SHN shtativi, bu shtativ yaxlit uch oyoqli, uzunligi o‘zgarmaydi.
2. SHR shtativi, bu shtativ suriluvchi ikkilanma uch oyoqli, quyidagi 
o‘lchamda bo‘ladi (10.2-shakl, 
a
):
SHN-200 shtativi (200—shtativ doiraviy boshining diametri mm da), 
oyoqlarining uzunligi 1,70 m bo‘lib, T1, yorug‘lik dalnomeri SB-6 o‘rnatiladi. 
SHN-160 shtativi, oyoqlari 1,60 m bo‘lib, N-05 ga moslangan.
SHR-160 shtativi yig‘ma oyoqlarining uzunligi 1,60 m bo‘lib, T2, T5, T15, 
TZO teodolitlariga, TE, TD, TV, TN taxeometrlariga, SM-2, SM-5 yorurlik 
dalnomerlariga moslangan. 
SHR-120 shtativi yig‘ma oyoqlarining uzunligi 1,60 m bo‘lib NZ, N-10 va 
KN larga moslangan. 
SHtativning ko‘rinishi va oyoq uchlarining yasalishi, qismlari va nomi 
(10.2-shakl, 
a
)
 
da keltirilgan. 
Limb
—diametri 10—12 sm li barkash (doira) 
1
bo‘lib (11.Z-shakl), 
aylanasining qirrasi