“Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Кунлар 
Сотиб олиш 
Сотиш 

---

79 
5 кун 
160 дона 
14 кун 
380 дона 15.1 ш.б.дан 
18 кун 
50 дона 
22 кун 
270 дона 15.3 ш.б. дан 
27 кун 
560 дона 
ФИФО усули: 
Сотилган = 200х15+380х15,1+190х15,3 = 11645 ш.б. 
Қолдиқ = 200х15+380х15,1+270х15,3 - 11645 ш.б.= 1224 ш.б. 
Ўртача тортилган усул: 
Ўртача қиймат бирлик = (200х15+380х15,1+270х15,3) / (200+380+270) = 
15.14 ш.б. 
Сотилган = (160+50+560) х 15.14 = 11657.80 ш.б. 
Қолдиқ =200х15+380х15,1+270х15,3 – 11657.8 ш.б.= 1211.20 ш.б. 
Одатда бир-бирини ўрнини босмайдиган (бир-бирини алмаштира 
олмайдиган) ТМЗлар моддаларининг ҳамда махсус лойиҳалар учун ишлаб 
чиқарилган ва ажратилган товарлар ва хизматларнинг таннархи уларга тегишли 
алоҳида харажатларнинг махсус аниқланиши йўли билан баҳоланади. 
Таннархни махсус аниқланиши деганда алоҳида харажатларнинг товар-
моддий захираларнинг алоҳида аниқланган моддаларига олиб борилиши 
тушунилади. Бу махсус лойиҳа учун ажратилган ТМЗларни ҳисобга олишда, 
улар сотиб олинган ёки ишлаб чиқарилган бўлишидан қатъий назар, тўғри 
ёндашув ҳисобланади. Аммо, кўп миқдордаги, одатда бир-бирини ўрнини 
босадиган ТМЗлар моддалари мавжуд бўлганида, харажатларнинг махсус 
аниқланиши ноўрин ҳисобланади. Бундай ҳолларда, фойда ёки зарар 
шаклланишида олдиндан белгиланган натижаларга еришиш мақсадида товар-
моддий захираларда қоладиган моддаларни танлаш усулини қўллаш мумкин. 
Товар-моддий захиралар таннархи биринчи-кирим, биринчи-чиқим 
(ФИФО) усули ёки ўртача тортилган қиймат формуласи орқали аниқланиши 
лозим. Хўжалик субъекти, унинг учун бир хил хусусиятга ега бўлган ва бир хил 
тарзда фойдаланиладиган барча товар-моддий захиралар бўйича бир хил 
таннархни аниқлаш формуласидан фойдаланиши шарт. Ҳар хил хусусиятга ега 
бўлган ва ҳар хил йўналишда ишлатиладиган товар-моддий захиралар учун ҳар 
хил таннархни аниқлаш формулаларидан фойдаланиш мумкин.
Масалан, товар-моддий захиралардан битта операцион сегментида 
фойдаланиш тарзи хўжалик субъектининг бошқа операцион сегментида шу 
турдаги товар-моддий захиралардан фойдаланиш тарзидан фарқланиши 
мумкин. Аммо, товар-моддий захираларнинг географик жойлашувидаги (ёки 
солиқ қоидаларига нисбатан) фарқ ўз-ўзидан ҳар хил таннарх формулаларидан 
фойдаланишга асос бўла олмайди. 
Товар-моддий 
захираларнинг 
таннархи 
агар 
ушбу 
захиралар 
шикастланган, ёҳуд бутунлай ёки қисман ескирган, ёки уларнинг сотиш 

---

80 
нархлари 
камайган 
бўлса, 
қопланмаслиги 
мумкин. 
Товар-моддий 
захираларнинг таннархи, шунингдек, ишлаб чиқаришни охирига йетказиш 
бўйича баҳоланган харажатлар ёки сотувни амалга ошириш бўйича баҳоланган 
харажатлар ошган тақдирда ҳам копланмаслиги мумкин. Товар-моддий 
захиралар қийматини таннархдан паст бўлган соф сотиш қийматигача 
камайтириш амалиёти шундай нуқтаи назар билан тўғри келадики, бунда 
активлар уларнинг сотилиши ёки фойдаланишидан олиниши кутилаётган 
суммадан ошмаган қийматда ҳисобга олиниши зарур. 
Одатда товар-моддий захиралар моддама-модда соф сотиш қийматигача 
камайтирилади. Аммо айрим ҳолларда, бир хил ёки ўзаро боғлиқ моддаларни 
гуруҳлаштириш ўринли бўлиши мумкин. Бу товар-моддий захираларнинг бир 
хил мақсадда ёки бир хил якуний истеъмолчилар учун ишлаб чиқариладиган, 
бир хил географик ҳудудда ишлаб чиқариладиган ва сотиладиган маҳсулот 
тури билан боғлиқ бўлган, ҳамда ушбу маҳсулот турига кирадиган бошқа 
моддалардан амалда алоҳида баҳолана олмайдиган моддаларига тегишли 
бўлиши мумкин. Товар-моддий захираларнинг таннархини, уларнинг 
таснифланиши, масалан, тайёр маҳсулотлар ёки маълум бир оператив 
сегментдаги барча товар-моддий захиралар, асосида камайтириш нотўғридир. 
Хизмат кўрсатувчи ташкилотлар одатда алоҳида сотиш наҳи белгиланадиган 
ҳар бир хизмат бўйича харажатларни тўплайдилар. Шу туфайли, ҳар бир 
бундай хизматга алоҳида модда сифатида қаралади. 
Соф сотиш қийматининг баҳоланиши сотилиши кутилаётган товар-
моддий захираларнинг суммаси баҳоланган пайтида мавжуд бўлган енг 
ишончли далилларга асосланади. Бундай баҳолашда, давр тугашидан кейин рўй 
берадиган ҳодисалар билан бевосита боғлиқ бўлган нархнинг ёки таннархнинг 
ўзгаришлари ҳисобга олинади, агар бундай ҳодисалар давр охирига мавжуд 
бўлган шарт-шароитларни тасдиқласа.
Товар-моддий захиралар сотилганида, ушбу захираларнинг баланс 
қиймати харажат сифатида, улар билан боғлиқ бўлган даромад тан олинадиган 
даврда, тан олиниши лозим. Ҳар қандай товар-моддий захирани соф сотиш 
қийматигача камайтириш суммаси ва захиралар бўйича йўқотишлар ушбу 
камайтириш ёки йўқотиш рўй берган даврда харажат сифатида тан олиниши 
лозим. Соф сотиш қийматининг ошиши натижасида келиб чиқадиган товар-
моддий захираларини камайтиришнинг ҳар қандай қайта тиклаш суммаси, 
харажат бўлиб тан олинган ТМЗлар суммасининг камайиши сифатида бундай 
қайта тиклаш рўй берган даврда тан олиниши лозим. 
Баъзи товар-моддий захираларнинг қиймати бошқа активлар счётларига 
олиб борилиши мумкин, масалан, ўз кучи билан қурилган асосий воситанинг 
таркибий қисми сифатида. Бундай усул билан бошқа активларга киритилган 
товар-моддий захиранинг қиймати, ушбу активдан фойдаланиш муддати 
давомида харажат сифатида тан олинади.