Fiziologiyasi va gigiyenasi

Shartli reflekslarning hosil bo‘lish mexanizmi. 
I. P. Pavlov­
ning tushuntirishicha, shartli reflekslarning hosil bo'lishida po'st- 
loqdagi ikkita nerv hujayralari guruhlari orasidagi vaqtinchalik 
bog'lanishlarning yuzaga kelishi tufayli shartli va shartsiz q o 'zg 'a- 
tishlarni qabul qiluvchi guruhlar orasida amalga oshadi.
Shartli q o'zg'atuvchilar ta'siri natijasida katta yarimsharlarning 
m a'lum qismlaridagi ular ta'sirini qabul qiluvchi markazlarida 
(ko'rish, eshitish va boshq.) q o 'zg 'alish yuzaga keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shartli qo'zg'atuvchi shartsiz qo'zg'atuvchi bilan mustahkam - 
lanayotgan paytda katta yarim sharlarning kerakli qismlarida domi- 
nantlik xarakteriga ega b o ig a n ancha kuchli qo 'zg 'alish o 'ch og 'in i 
ancha kuchsiz bo'lgan q o 'zg 'alish o 'ch o g 'id an q o'zg'alishni tortib 
olinishi natijasida nerv yo'llarining tekislanishi, qo'zg'alishni jam - 
lanishi (summasiyasi) yuz beradi.
Q o'zg'alishning har ikkala o 'ch o g 'i orasida vaqtinchalik nerv 
bog'lanish yuzaga keladi. Po'stloqning bu har ikkala o ’chog’i bir 
vaqtda q o ’z g ’atilsa, ularning aloqasi shuncha mustahkam bo'ladi. 
Bir necha takrorlashlardan keyin bu bog'lanish shunchalik m ustah­
kam bo'ladiki, hatto bitta shartli qo'zg'atuvchining ta'siri ham ik­
kinchi o ’chog'da ham q o 'zg 'alish yuzaga keltiradi. Ana shu vaqtin­
chalik bogianishlarning yuzaga kelishi hisobiga organizm uchun 
avval o'xshash bo'lgan shartli qo 'zg'atuvchi. m a’lum tu g'm a faoli- 
yatlar uchun signal b o iib qoladi. Agar it birinchi marta q o 'n g 'iro q
tovushini eshitsa. dastlab it unga umumiy chamalash reaksiyasi- 
ni bajaradi, ya'ni bir qarab qo'yadi, bu paytda s o ia k ajralmay- 
di. Agar chalingan q o ’ng'iroqning tovushini ovqat yedirish bilan 
mustahkamlasak katta yarim sharlar po'stlo g 'ida ikkita q o 'zg 'alish
o 'c h o g 'i yuzaga keladi: birinchisi eshitish zonasida, boshqasi esa 
oziqlanish markazida (po'stloqning bu qismlari. hid, ta"m, ovqatlar 
ta ’sirida qo'zg'atiladi). Q o'n g 'iro q tovushi bir necha marta oziqa- 
lar bilan mustahkamlansa katta yarim sharlar po’stlog'idagi bu ikki 
q o 'zg 'alish o'choqlari orasida vaqtinchalik bog'lanish yuzaga ke­
ladi.
Keyingi tadqiqot ishlari natijasida vaqtinchalik b o g ian ish larn ­
ing yuzaga kelishi faqat gorizontal tolalarda b oim asligini (p o 'st­
loq, po'stloqosti) ko'rsatuvchi m a iu m o tlar olindi. Itlarni miya- 
sini kulrang moddasini kesish yo'li bilan po’stloq turli qismlarga 
bo'lindi, lekin bu urinishiar ushbu qismlar hujayralari orasidagi 
vaqtinchalik b og ian ish lar hosil b o iish ig a qarshilik ko'rsatm adi. 
Bu esa p o 'stlo q -p o 'stlo q o sti-p o ’stloqorti yo'llari bo'ylab vaq­
tinchalik b o g ia r o'rnatilishida muhim rol o ’ynaydi degan xulosa 
qilishga asos bo'ldi. Bu paytda shartli qo'zg'atuvchidan markazga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

intiluvchi tolalar talamus va nospetsifik tizim lar (gippokamp, reti­
kular formatsiya) orqali po'stloqning ushbuga monand qismlariga 
tushadi, bu yerda ular qavta ishlanadi va pastga tushuvchi y o ila r
orqali p o ‘stloqosti hosilalariga yetib boradi, u yerdan impulslar 
vana po'stloqqa keladi. so'ngra po'stloqdagi shartsiz refleksning 
vakil zonasiga keladi.
Vaqtinchalik bo g ian ish lar hosil bo'lishida ishtirok etuvchi ney- 
ronlarda nima yuz beradi? Bu borada ko'plab fikr va mulohazalar 
bor. bulardan birida asab o'sim talarining o'zlarida yuz beradi­
gan morfologik o ‘zgarishlarga asosiy e'tibor berish talab etiladi. 
K o'plab tadqiqotchiiarning fikricha. shartli qo'zg'atuvchilar bilan 
tu g in a reflektor reaksiyalar birgalikda ko'plab takrorlanganida 
nerv impulslarini sinapslardan qayta o'tish vaqtida sinapslaming 
qo'zg'aluvchanligi ortadi, natijada m a iu m xarakterdagi impulslar- 
ni navbatdagi nevronga tanlab o'tkazi lishi yengillashadi. Ushbu 
muallifiarning fikricha. shartli b og ia n ish lar sinaptik b o g ianish - 
larni suyammasiyasi va ikkinchi marta takrorlanuvchi shartli va 
shartsiz qo'zg'atishlar ta ’siri ostida neyronlarning o'zlarini ritmik 
faoliyatini ortishi hisobiga yuz beradi. Bundan tashqari. neyronlar- 
ni ajralib turuvchi va vaqtinchalik b ogianishlarini tutashishida 
ishtirok etuvchi m embranalarda am inokislotalar konfiguratsiyasi- 
ning (tashqi ko'rinishi, shakli) o'zgarishi haqida ham taxm inlar bor.
M a iu m k i. hosil qilingan shartli reflekslar jud a uzoq muddat 
saqlanishi mumkin. ayrim paytlarda bu vaqt yillar bilan hisobla­
nadi.
Hosil b o ig a n vaqtinchalik bog'lanishlarni uzoq vaqt saqlanishi- 
ni nim a ta ’minlaydi? Esda saqlab qolish, xotira jarayonining mo- 
hiyatini tushunish juda aniq b o iish ig a qaramasdan bu hodisaning 
mexanizmi haligacha ochib berilgani yo'q.