Fiziologiyasi va gigiyenasi

N ervli-gumoralli boshqarilish. 
Hayvonot dunyosi rivojlanishi- 
ni m a'lum bosqichlarida asab tizimining yuzaga kelishi bilan yan­
gi bog'lanish va boshqarishning asabli (nerv) shakli hosil bo'ldi. 
O 'zining rivojlanishi bilan hayvon organizmi qanchalik yuqori 
bo'lsa. asab tizimi orqali a'zolarning o'zaro aloqasini ta'm inlashda 
reflektor aloqasi deb yuritiluvchi tizimning roli shuncha yuqoridir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Oliy darajada rivojlangan havvonlar organizmidagi gumoral 
boshqarilislini ham asab tizim i boshqarib turadi. Asab boshqa- 
rilish gumoral boshqarilishdan quyidagi xususiyatlari bilan farq 
qiladi, birinchidan. aniq a'zo ga yoki hatto hujayralar guruhiga 
aniq yo'nalgan bo'ladi, ikkinchidan, asab tizimi orqali bog'lanish 
solishtirib bo'lm avdigan katta tezlikda. kimyoviy m oddalar tarqa- 
lish tezligidan yuz m artagacha yuqori tezlikda bajariladi. Yuqori 
darajada rivojlangan mavjudotlardagi gumoral bog'liqlikdan 
asabli b o g iiq lik k a o'tishi. gavda hujayralari orasidagi gumoral 
b og'liqlik vo'qotildi va u nerv bog'liqlik bilan almashtirildi degani 
emas, balki gumoral bog'liqliklar asab bilan nazorat qilinishi va 
nerv-gumoral o'zaro birgalikda ta'sir k o ’rsatuvchi bog'liqlik yu­
zaga kelganligidir. A 'zolarning hujayralari bilan yoki boshqa nerv 
hujayralari bilan tutashuvchi uchlaridan bog'lanishni ta'm inlovchi 
maxsus m oddalar (mediatorlar.elektrolitlar)ni ajralishi aniqlangan 
va bu m ediatorlar gavda suyuqliklariga tushib to 'g 'rid a n to 'g 'ri 
asab tizim iga va ixtisoslashgan nerv uchlariga ta'sir ko'rsatadi.
Tirik jonzotlar rivojlanishining keyingi bosqichida, maxsus 
a'zolar, y a'ni gumoral y o 'l bilan ta'sir ko'rsatuvchi va, o 'z navbati- 
da. organizmga tushgan oziq m oddalar hisobiga hosil bo'luvchi 
gorm onlar ajratuvchi bezlar paydo bo'ldi. M asalan, adrenalin gar- 
moni buyrakusti bezlarida tirozin am inokislotasidan hosil bo'ladi. 
Bu gumoral boshqarilishdir.
Asab tizim ining asosiy funksiyasi bo'lib yaxl.it holdagi orga­
nizmning uni o'rab turuvchi tashqi muhit bilan o'zaro aloqasi- 
ni boshqarish va alohida a'zo faoliyatini hamda a'zolar orasidagi 
bogTanishni boshqarish hisoblanadi.
Asab tizimi barcha a ’zolar faoliyatini faqatgina q o 'zg 'alish
to ’lqinlari yoki nerv impulslari bilan tezlashtirmay yoki tormoz- 
lamay balki qon, limfa, orqa miya va to'qim alararo suyuqliklar- 
ga tushuvchi mediator, garmonlar va m etabolitlar yoki moddalar 
almashinuvi mahsulotlari yordam ida organizmdagi barcha hayo- 
tiy jarayonlarni nazorat qiladi. Bu kimyoviy m oddalar a'zolarga 
va asab tizim iga ta ’sir ko'rsatadi. Shunday ekan, tabiiy sharoitda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

a'zolar faoliyatini faqatgina nervli boshqarilishi y o ‘q va. aksincha. 
nerv-gumoral boshqarilishi mavjud.
Asab tizimining qo'zg 'alish i biokimvoviy tabiatga ega. Asab 
tizimi bo'ylab. moddalar almashinuvi o'zgarishining to ‘lqinsimon 
tarqalishi kuzatiladi, tarqalish paytida ionlar membranalar orqali 
tanlab o'tkaziladi, natijada nisbatan tinchlik va q o'zg 'alg an holat- 
dagi qismlar orasida potensiallar farqi (ayrmasi) hosil b o ‘ladi va 
elektr toki yuzaga keladi. Bu toklar biotoklar yoki biopotensiallar 
deb yuritiladi va asab tizimi bo‘ylab tarqaladi va uning navbatdagi 
maydonlarida q o 'zg 'alish chaqiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---