Yetkazib berish zanjirini boshqarish

 
5.2. Yetkazib berish tizimida nazoratni o‘rnatish 
Tajribada moddiy oqimni boshqarish doirasida menejerlar harakatini 
boshqaradigan modeli va maxsus ishlab chiqilgan tartiblar yordamida 
moslashuvning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oxirgi yillarda Amerika 
korporatsiyalarida asosiy e’tibor maxsuslashtirilgan axborot tizimi va 
kompyuterlar 
yordamida 
moddiy 
resurslarni 
boshqarishni 

---

120 
barqarorlashtirishga qaratilmoqda. Kompyuterlardan keng foydalanish 
asosida ro‘y beradigan moddiy oqimlar boshqaruvi jarayonida rejali va 
nazoratli bajariladigan ish tartiblarining barqarorlashishi xizmatni qayta 
qurishni tashkil etish bilan bir vaqtda amalga oshiradi. Bu nazorat va 
moslashuvning yangi tashkil etilgan mexanizimining paydo bo‘lishiga olib 
keldi. Eng keng tarqalganlaridan uch turli ko‘rinishda tashkil etilgan 
mexanizmlarni ko‘rsatish mumkin:
- maxsus funksional bo‘limlar shakllanib, ularda reja, boshqaruv va 
nazorat funksiyalarining katta qismi, yangi koorporatsiyalar orqali moddiy 
oqimlar harakatining reglamentlashtirilgan qismi nazorat qilinadi. Bu usul 
tajribada eng ko‘p qo‘llaniladi;
- maxsus rahbar yoki moslashuv guruhi tayinlansa, asosiy masala 
bo‘lib funksional bloklardagi moddiy oqimlarni boshqarish bo‘yicha qabul 
qilingan qarorlar jarayonining moslashuvi hisoblanadi;
- bo‘limlarga ikki tomonlama bo‘ysinishga asoslangan matritsali 
mexanizm yaratilib, moddiy oqimlarni samarali boshqarishga bog‘liq 
bo‘ladi. Moddiy resurslarni boshqarish uchun maxsus tuzilmani ishlab 
chiqish odatda har bir firma oldida turgan shu sohadagi muammolar 
hisobiga amalga oshiriladi. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi ostida 
funksional maxsuslashtirishga muvofiq ravishda 3 ta asosiy tarkibiy 
blokka ajratiladi: 1) rejalashtirish va moslashish; 2) boshqarish yoki 
tartibga solish; 3) nazorat.
Har bir tarkibiy blokka turli xil boshqaruv bo‘limlarini kiritish 
mumkin. Bu bo‘limlarning soni va ularning o‘zaro ta’sir xususiyati har bir 
bosqichda moddiy oqimlarni boshqarish bilan bog‘liq ishning hajmi va 
murakkablik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. (5.4-chizma) 
5.4-chizma. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi 
Moddiy oqimlarning boshqarish bo‘limi shakllanishi bilanoq 
Korporatsiyalarda paydo bo‘ladigan maxsus masalalarga muvofiq ravishda 

---

121 
bunday bo‘linish ichki tarkibining ko‘p sonli turi amal qiladi. Ayni paytda, 
bu variantlarning barchasi umumiy modelga asoslangan va o‘xshash 
masalalarni yechishga mo‘ljallangan. Tovarlarning bir partiyalini 
boshqaruv apparati tarkibi uchun 2 ta umumiy variant xarakterli. Birinchi 
variant - ishlab chiqarish jarayonida va ta’minot bosqichida xomashyo va 
materiallardan foydalanish samaradorligini oshirishga mo‘ljallangan va 
sanoat ahamiyatidagi mahsulotlarni chiqaradigan Korporatsiyalarda tez-tez 
qo‘llaniladi. Bu yerda asosiy muammo bo‘lib, ishlab chiqarish 
bo‘linmalari va ta’minot ishlarining doimiy bog‘lanish zarurati, moddiy 
resurslarni saqlash va ulardan foydalanish ustidan nazorat olib borish 
tashkiloti va ishlab chiqarish bo‘limlari orqali moddiy resurslar harakatini 
operativ boshqarishni ta’minlash masalalari hisoblanadi. Ikkinchi variant - 
moddiy oqimlarni boshqarish bo‘limi tuzilmasi ko‘p sonli iste’molchilarga 
xizmat qiladigan va keng ko‘lamdagi mahsulot assortimentini ishlab 
chiqaradigan kompaniyalarda ko‘pincha qo‘llaniladi. Bu firmalar birinchi 
navbatda sotish tizimida tayyor buyumlarni saqlash muammolariga duch 
keladi va mahsulotlarni sotish, iste’molchilarga xizmat qilish va moddiy 
oqimlarni boshqarib borish kerak. 
Yetkazib berish tizimi tashkilotda boshqaruvni samarali tashkil 
etishga yordam beradi, qaysiki u boshqaruv jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan 
holda bir qancha xarakterli xususiyatlarga egalik qiladi, ular quyidagilar:
- tashkilotning strategik maqsadlarining mavjudligi;
- strategik maqsadlar uchun bo‘ysunadigan taktik (rejani) maqsadni 
ishlab chiqish;
- aniq maqsadlarga mos keladigan o‘lchov birliklarini to‘g‘ri tanlash;
- tanlangan birlikning nazorat raqami yoki aniqlangan me’yori 
(masalan, buyurtmani bajarish muddati);
- boshqaruv jarayoni haqidagi axborotlarni standart, me’yor yoki 
nazorat raqamlari bilan qiyoslash;
- qiyoslash natijalari bo‘yicha qaror qabul qilish;
- boshqaruv ta’siri natijlarini nazorat qilish.
Yuqorida aytilganlarni amalga oshirishni tartibga solish Yetkazib 
berish tizimida nazoratni o‘rnatishga yordam beradi (5.5- chizma). 
Boshqaruv tizimi kirish qismiga ega, ya’ni boshqaruv iyerarxiyasi 
darajasiga bog‘liq holda aniq maqsadga ega. Har doim ham boshqaruvning 
aniq davri jarayonida maqsadlarga erishish muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi. 
Maqsadga erishish yo‘lida faoliyat natijalarining o‘lchov birligi turini 
aniqlash katta ahamiyatga ega. Bunday bosqichdan so‘ng nazorat qilish 
boshlanadi. 

---

122 
5.5-chizma. Yetkazib berish tizimida nazoratni o‘rnatish 
Masalan, sizga yangi mahsulotni o‘zlashtirish bo‘yicha javobgarlik 
buyurildi va siz birinchi navbatda ushbu mahsulotning yuqori sifatli 
bo‘lishidan manfaatdorsiz. Ayni paytda buxgalterlar ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirishdan, iqtisodchilar esa uning samaradorligidan 
manfaatdorlar. Jamoa bilan ishlash tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar 
xodimlarning diqqati aniq o‘lchamga jalb qilinsa, qabul qilingan nazorat 
raqamlari keskin bo‘ladi.