Yetkazib berish zanjirini boshqarish

Nazorat savollari:
1. Material ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun qanday 
zaruriy masalalarni yechish zarur?
2. Xarid Yetkazib berishsida qanday tovar bozorlari tahlil qilinadi?
3. Bozor iqtisodiyoti ehtiyojlarini yetkazishni aniqlash usullarini 
ayting.
4. Xarid materiallarini yetkazish usullarini sanab bering.
5. G‘arb mamlakatlari sanoat firmalarida moddiy-texnika ta’minoti 
tashkilotlarining qanday turi qo‘llaniladi?
6. Moddiy-texnika ta’minotining markazlashtirishning ustunliklarini 
ayting.
7. Firmalarda logistik faoliyatni boshqarishning mukammallashtiril-
gan asosiy yo‘nalishlarini ayting.

---

142 
6–BOB. YETKAZIB BERISH ZANJIRIDA XIZMAT TURLARINI 
BOSHQARISH TADBIRKORLIKNING INTEGRATSIYA 
JARAYONI MAHSULOTNI YETKAZIB BERISH ZANJIRIDA 
ELEKTRON TARMOQLARDAN FOYDALANISH VA BIZNES 
FAOLIYAT YURG’IZISH 
6.1. Logistik xizmat ko‘rsatish haqida tushuncha 
 
“Xaridor bozori” sharoitida sotuvchi o‘zining faoliyatini sotib 
oluvchi talablaridan kelib chiqilgani hamda qaramog‘i kerak. Bunda 
talablar tovarga bo‘lgan ehtiyoj bilan cheklanmaydi. Xaridor o‘zining 
shart-sharoitlarini xizmatlarning tarkibi va sifati yuzasidan ham namoyish 
qilib, ushbu tovarlarni yetkazib berishda namoyon bo‘ladi. Xizmatlar, u 
iboraning umumiy tushunchasi sifatida kimningdir xatti-harakati, hamda 
boshqalarga yordam ko‘rsatuvchi vosita ekanligini bildiradi. Xizmat 
ko‘rsatish bo‘yicha ishlar, ya’ni kimningdir ehtiyojini qondirish uchun 
qilingan harakat xizmat ko‘rsatish deb ataladi.
Logistik faoliyatning tabiati moddiy vositalar iste’molchisiga turli 
xildagi logistik xizmatlarni ko‘rsatishni nazarda tutadi. Logistik xizmat 
ko‘rsatish taqsimot jarayonlari bilan uzviy bo‘glangan bo‘lib, tovarlarni 
yetkazib berish jarayonida ko‘rsatilayotgan kompleks xizmatlarni o‘z 
ichiga oladi. Logistik xizmat ko‘rsatish moddiy xizmat oqimining turlicha 
iste’molchilari hisoblanadi. Logistik xizmat ko‘rsatish tovar yetkazib 
beruvchi tomonidan yoki ekspeditorlik firmasi (logistik xizmat ko‘rsatish 
sohasiga ixtisoslashgan) tomonidan amalga oshiriladi.
Logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi barcha ishlarni uchta asosiy 
guruhlarga bo‘lish mumkin: sotishdan oldingi ishlar, ya’ni logistik xizmat 
ko‘rsatish tizimining shakllanishi bo‘yicha ishlar;
tovarlarni sotish jarayonida amalga oshirilib, logistik xizmatlarni 
ko‘rsatish yuzasidan qilinadigan ishlar; tovar sotilganidan keyingi 
qilinadigan logistik xizmatlar.
Tovarlarni sotish jarayonlariga qadar logistik xizmat sohasida 
bo‘ladigan ishlar o‘z ichiga asosan xizmat ko‘rsatish bo‘yicha firmaning 
siyosatini belgilaydi va ularni rejalashtirishni oladi. Tovarlarni xarid qilish 
jarayonida turli-tuman logistik xizmatlar vujudga kelishi mumkin, 
masalan: omborda tovar zaxiralarining mavjudligi; talablarning bajarilishi 
shu jumladan ro‘yxat asosida tanlab olish, o‘rash-bog‘lash, yuk to‘plamini 
shakllantirish va boshqa jarayonlarni amalga oshirish; yetkazib berishni 
ishonchliligini ta’minlash;

---

143 
yuklarni o‘tishi haqidagi axborotlarni berib borish.
Tovar sotilganidan keyingi xizmatlar – bu kafolatli xizmat ko‘rsatish, 
xaridorlarning e’tirozlari bo‘yicha majburiyatlarni ko‘rib chiqish, 
almashtirish va boshqa jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Xaridor tovar yetkazib beruvchini tanlaganida uning logistik xizmat 
ko‘rsatish sohasidagi imkoniyatlariga e’tibor beradi, ya’ni uning 
raqobatbardoshligiga qo‘yilayotgan tovarning ro‘yxati va taklif 
qilinayotgan xizmatning sifati ta’sir ko‘rsatadi. Boshqa tomondan esa, 
xizmat doirasini kengaytirish qo‘shimcha xarajatlar bilan bo‘g‘langandir.
Logistik xizmatlarning keng ko‘lamdagi turlari va uning doirasida 
ularning sifatlari o‘zgarishi, xizmatlarning firma raqobatbardoshligiga 
ta’sir ko‘rsatish va xarajatlar miqdoriga, shuningdek, qator boshqa 
omillarga ta’sir etishi uchun aniq belgilangan ravishda iste’molchilarga 
logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi zaruratlarni ta’kidlaydi.
Iste’mol bozorini mustahkamlash geografik omillar bo‘yicha amalga 
oshiriladi, shuningdek, xizmat ko‘rsatish xususiyatlari yoki boshqa belgilar 
bo‘yicha bajariladi. Haridorlar uchun ahamiyatli bo‘lgan xizmatlarni 
tanlash, ularni tabaqalarga ajratish xizmat ko‘rsatish standartlarini 
aniqlashni turli xildagi so‘rovlarni o‘tkazish bilan amalga oshirish 
mumkin. Ko‘rsatiladigan xizmatlarni turli usullar bilan baholash mumkin. 
Masalan, qo‘yiladigan tovarlarni ishonchlilik darajasini o‘z vaqtida 
yetkazib berilgan to‘plamning hissasi bilan o‘lchanishi mumkin.
Logistik xizmat ko‘rsatishning integral baholash usuli keyingi 
boblarda ko‘rib chiqiladi.
Kompaniyaning resurslarini ixchamlashtirish haridorlarga ular 
aniqlangan va qulay bo‘lgan xizmatlarni taqdim etishdan iboratdir. Tovar 
sotilganidan keyingi xizmatlar – bu kafolatli xizmat ko‘rsatish, 
xaridorlarning e’tirozlari bo‘yicha majburiyatlarni ko‘rib chiqish, 
almashtirish va boshqa jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Xaridor tovar yetkazib beruvchini tanlaganida uning logistik xizmat 
ko‘rsatish sohasidagi imkoniyatlariga e’tibor beradi, ya’ni uning 
raqobatbardoshligiga qo‘yilayotgan tovarning ro‘yxati va taklif 
qilinayotgan xizmatning sifati ta’sir ko‘rsatadi. Boshqa tomondan esa, 
xizmat doirasini kengaytirish qo‘shimcha xarajatlar bilan bo‘g‘langandir.
Logistik xizmatlarning keng ko‘lamdagi turlari va uning doirasida 
ularning sifatlari o‘zgarishi, xizmatlarning firma raqobatbardoshligiga 
ta’sir ko‘rsatish va xarajatlar miqdoriga, shuningdek, qator boshqa 
omillarga ta’sir etishi uchun aniq belgilangan ravishda iste’molchilarga 
logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi zaruratlarni ta’kidlaydi. Iste’mol 

---

144 
bozorini mustahkamlash geografik omillar bo‘yicha amalga oshiriladi, 
shuningdek, xizmat ko‘rsatish xususiyatlari yoki boshqa belgilar bo‘yicha 
bajariladi. Haridorlar uchun ahamiyatli bo‘lgan xizmatlarni tanlash, ularni 
tabaqalarga ajratish xizmat ko‘rsatish standartlarini aniqlashni turli xildagi 
so‘rovlarni o‘tkazish bilan amalga oshirish mumkin.
Ko‘rsatiladigan xizmatlarni turli usullar bilan baholash mumkin. 
Masalan, qo‘yiladigan tovarlarni ishonchlilik darajasini o‘z vaqtida 
yetkazib berilgan to‘plamning hissasi bilan o‘lchanishi mumkin.
Logistik xizmat ko‘rsatishning integral baholash usuli keyingi 
boblarda ko‘rib chiqiladi. Kompaniyaning resurslarini ixchamlashtirish 
haridorlarga ular aniqlangan va qulay bo‘lgan xizmatlarni taqdim etishdan 
iboratdir. 
Xizmat ko‘rsatish tizimini baholashning muhim ko‘rsatkichlaridan 
bo‘lib, Tovar yetkazib beruvchi, shuningdek, xizmatlardan foydalanuvchi 
uchun ham logistik xizmat ko‘rsatish darajasi hisoblanadi.
Ushbu ko‘rsatkichning hisob-kitobini quyidagi formula bo‘yicha 
bajariladi: