UO‘K: 621.3.011.7
KBK: 32.88-01
Taqrizchi: Sh.M. Gafurov – t.f.d. professor.
ISBN 978–9943–5145–1–5
© «Aloqachi» nashriyoti, 2018.
3
KIRISH
Zamonaviy
texnologiyalardan
foydalangan
holda
fan-ta’lim
jarayonlari, ishlab chiqarish, sanoat va tijorat sohalari faoliyatini tubdan
o‘zgartirish maqsadida Respublikamizda yangi o‘zgarishlar va islohatlar
amalga oshirilmoqda.
Olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar
yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha
sohalarini liberallashtirish bo'yicha ustuvor yo'nalishlarni amalga oshirish
maqsadida 2017 yilning 7 fevral kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning «O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida»gi farmoni imzolandi [1].
Shuningdek, 2017 yilning 15 martida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Toshkent axborot texnologiyalari universitetining
faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori
e’lon qilindi [2]. Ushbu qarorda Toshkent axborot texnologiyalari
universitetiga buyuk alloma Muhammad al-Xorazmiy nomini berish vazifa
qilib belgilangan.
VIII-IX asrlarda Sharqda yashab ijod etgan ulug‘ alloma Muhammad
al-Xorazmiy matematika, geometriya, astronomiya, tarix, geografiya va
boshqa fanlarga doir ko‘plab risolalar yozgan. U “nol” raqamini va o‘nlik
sanoq tizimini hamda qutblar koordinatalarini birinchilardan bo‘lib asoslab
bergan va amaliyotga tadbiq etgan. Muhammad al-Xorazmiy algebra
faniga va algoritmlashtirish nazariyasiga asos solgan, ilmiy ma’lumot va
traktatlarni bayon etishning aniq qoidalarini ishlab chiqgan.
O‘nlik sanoq tizimi, algebra va algoritmlashtirish yo‘nalishlarida
dunyo ilm-fani rivojidagi xizmatlari umum e’tirof etilgan Sharq olimlari
orasida faqat Muhammad al-Xorazmiyning asarlari va nomi ilmiy
davralarda faol qo‘llanib kelinayotgan “algoritm” va “algebra” kabi
zamonaviy ilmiy atamalarda abadiylashtirildi. Bugungi kunda yuqori
texnologiyalarga
asoslangan
zamonaviy
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasida bajarilayotgan barcha hisoblash amallariga buyuk
olim Muhammad al-Xorazmiyning ilmiy kashfiyotlari asos bo‘lib xizmat
qilmoqda [3].
Ushbu qo‘llanma dasturlashning naqadar muhimligini yosh avlod
ongiga chuqur singdirish, shuningdek, yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va
ilm-fanning yuksak marralarini zabt etish uchun shart-sharoitlar yaratish
hamda respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlari va sohalari uchun
4
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida yuqori malakali
mutaxassislar tayyorlash maqsadida o‘quvchilarga taqdim etilmoqda.
O‘quv qo‘llanma yetkazib bеrish zanjirini boshqarish sohasiga
bag`ishlangan.
Yetkazib berish tushunchasi o‘zining qadimiy tarixiga ega «Yetkazib
berish» so‘zi kelib chiqishi bo‘yicha yunonchadir. Qadimgi Afinada
maxsus amal «logist» yoki ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish amaldori
bo‘lgan (eramizgacha V asrda 30 ga yaqin). Qadimgi Rimda ba’zi bir
ma’muriy va diniy vazifalarni bajaruvchi amaldorlar logistlar deb
atalganlar. Vizantiya imperatori Lev VI (866-912 yillar) davrida yetkazib
berish armiyani ta’minlash va uning ko‘chishini boshqarish san’ati sifatida
ta’riflangan. Nemis tadqiqotchisi G.Pavellek ta’kidlashicha Vizantiya
imperiyasida yetkazib berishning belgilanishi «armiyaga maosh to‘lash,
uni kerakli tartibda qurollantirish va taqsimlash, uning ehtiyojlari haqida
o‘z vaqtida va to‘liq darajada g‘amxo‘rlik qilish, ya’ni shaxsiy qurolli
kuchlar harakatlanishi va taqsimlanishiga rahbarlik qilishdan» iborat
bo‘lgan . «Yetkazib berish» so‘zi barcha asosiy Yevropa tillarida mavjud,
ammo ulardan har xil ma’nolarda foydalanadilar. «Yetkazib berish»
atamasidan mashhur olimlar, faylasuflar, sarkardalar o‘z asarlarida
foydalanganlar. Buyuk nemis matematigi G.V.Leybnis (1646-1716) bu
atamadan «Xulosalarni hisoblash» yoki matematik mantiq ma’nosida
foydalangan. XIX asrda bu atamadan kelib chiqishi shveysariyalik bo‘lgan
taniqli harbiy nazariyachi va tarixchi Antuan-Anri Jomnin (1779-1869)
o‘z asarlarida foydalangan.
1904 yilda Jenevada Itelson, Laland va Kutyurlarning taklifi
bo‘yicha falsada kongressi yetkazib berishni matematik mantiq sifatida
belgilagan [3, 6-b]. Yetkazib berish tamoyillari Ikkinchi jahon urushi
davrida Amerika armiyasida moddiy-texnika ta’minoti hamda qurol-
yarog‘, oziq-ovqat, transportni yetkazib beruvchilar va qo‘shinlar
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish sohasida keng rivojlangan.
Taktika, strategiya va razvedka bilan bir qatorda «Yetkazib berish»
atamasi bilan fuqarolik korxonalarining ta’minot-sotish faoliyati
belgilanishi mumkin. Harbiy sanoat, front orqasi va front ta’minot bazalari
va transportning aniq o‘zaro hamkorligi Amerika armiyasiga qurol-yarog‘,
yonilg‘i-moylash materiallari va oziq-ovqatlarni kerakli miqdorlarda
yetkazib berishni o‘z vaqtida va muntazam ta’minlashga imkon bergan.
Shuning uchun ko‘pgina g‘arbiy mamlakatlarda yetkazib berish asta-sekin
harbiy sohadan xo‘jalik amaliyoti sohasiga o‘ta boshlagan. Dastavval u
muomala, keyin esa ishlab chiqarish sohasida tovar-moddiy resurslar
5
harakatlanishini boshqarishni amalga oshirish haqidagi nazariyaning yangi
turi sifatida shakllangan. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga ega
mamlakatlarda 1930 yildagi iqtisodiy krizis arafasida va davrida vujudga
kelgan materiallar va xomashyo bilan ta’minlash, mahsulotni ishlab
chiqarish, saqlash va taqsimlash vazifalarini bog‘lay oladigan ta’minlash,
ishlab chiqarish, taqsimlash tizimlarini integratsiyalash g‘oyalari ilmiy
tadqiqotlar hamda xo‘jalik amaliyoti shaklidagi mustaqil yo‘nalishga
o‘zgartirilgan.
1950 yillarda moddiy oqimlarni tartibga solish masalasi harbiy
yetkazib berishda qo‘llaniladigan usullar yordamida muvaffaqiyatli hal
qilinishi mumkinligi tan olingan. U 1960-70 yillarda Yaponiyada ko‘proq
rivojlangan, u yerda boshqarish va xo‘jalik yuritishning murakkab
tizimlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda asosiy o‘rinlarni egallagan.
1970 yillarning boshlarida bu atamani korxona moddiy resurslarini
boshqarish fani sifatida belgilashga harakat qilingan.
1980 yilga kelib, xo‘jalik boshqaruvini muvofiqlashtirish jismoniy
taqsimlash, ya’ni tijorat yetkazib berish usullarini o‘zlashtirish va
qo‘llashni talab qilgan. Asta-sekin yetkazib berish va logistik boshqaruv
tushunchasi turli-tuman mazmunlar bilan to‘ldirilgan ishlab chiqarish va
tovar muomalasining har xil sohalariga kirib boradi.
1992 yil Stokgolmda yetkazib berish Yevropa assotsiatsiyasi xalqaro
simpoziumida yetkazib berish atamasining umumqabul qilingan ta’rifining
hali yo‘qligi ta’kidlangan. Bu rivojlanishning yaqqol aks ettirilgan
dinamikasiga ega yangi ilmiy yo‘nalish bo‘lganligi sababli ushbu
tushunchaning turli ifodalanishlari taklif qilingan. Shuning uchun faqat
yetkazib berishga tegishli ta’riflardan ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz:
-bu iste’molchi talablarini ko‘proq qanoatlantirish maqsadlarida
xomashyo, yarim fabrikatlar, tayyor mahsulotlar va tegishli axborotlarni
jamlash, saqlash, ishlab chiqarilgan joydan iste’mol joyiga tashish va
uzatishning
texnologik
va
tejamkor
samarali
operatsiyalarini
rejalashtirish, amalga oshirish va nazorat qilish jarayonidir.
“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” talabalarda yetkazib bеrish
zanjiri tizimi tushunchasini, xizmat sohalari va ularning tarifini, yetkazib
bеrish zanjirining faoliyat yuritishini baholashni, yetkazib bеrish
zanjirining maqsadlarini, istе’molchiga xizmat qilishni, tizimning
yondoshish tamoyilini, zamonaviy tеxnikalardan foydalanish
to‘g‘risida
ko‘nikmalar hosil qilish haqiqiy hayotda ro‘y bеradigan yetkazib bеrish
muammosini yechimlarini shakllantirish va boshqaruv tizimlari haqida
bilim va ko‘nikmalarni hosil qiladi.
6
Do'stlaringiz bilan baham: |